Lesbók Morgunblaðsins - 16.01.1993, Qupperneq 6

Minnispunktar að norðan II
Grasið grær yfir
spor Hjálmars
ferð um Norðurland verður mér stundum hugs-
að til skálda, sem tengjast bæjum og sveitum.
Hvort svo verður í huga þeirra sem erfa land-
ið er vitaskuld óvíst, og kannski ólíklegt; það
fennir í öll þessi spor. Við Sunnlendingar virð-
Nú er raunalegt að koma
heim að Bólu. Tóftir bæj-
arins þar sem Hjálmar
bjó hafa verið vandlega
sléttaðar út, en skúr og
rútubíll gegna hlutverki
sumarbústaða að því er
virðist.
Minnisvarði á leiði skáldsins í Miklabæ-
jarkirkjugarði.
umst vera fátækari af skáldum. Ég man
ekki til að bæir eða sveitir á Suðurlandi
tengist skáldum nema að óverulegu leyti.
Þó Tómasi hafi nýlega verið reist minnis-
merki á Efri-Brú, þá var hann alla tíð
Reykjavíkurskáld en ekki Grímsnesingur.
Sama má segja um Ólaf Jóhann úr Grafn-
ingnum. Og þótt Þorsteinn Erlingsson og
Guðmundur skólaskáld Guðmundsson væru
fæddir í Rangárþingi, þá var lífsstarf þeirra
ekki þar. Helzt að Guðmundur Daníelsson
sé undantekning; Holtamaðurinn flutti aldr-
ei vestur yfír Ölfusá. Ættfróðir menn segja
hinsvegar, að Sunnlendingar hafi lagt þjóð-
inni til mun fleiri myndlistar- og tónlistar-
menn en aðrir fjórðungar.
Á Akureyri verður manni hugsað til
manna eins og Davíðs frá Fagraskógi og
Heiðreks frá Sandi, sem báðir áttu þar
heima; að ógleymdum Matthíasi Jochums-
syni. Þegar farið er vestur á bóginn, liggur
leiðin framhjá Möðruvöllum, þar sem Bjarni
amtmaður sat á sínum kalda „hefðartindi"
og orti. Norðar með fírðinum er Fagriskóg-
ur, fæðingarbær Davíðs, sem stóð honum
alla tíð hjarta nærri.
Þegar sveigt er vestur á bóginn verður
Ytri Bægisá á vinstri hönd og maður íhugar
hvort Jón skáld Þorláksson hafí setið inni
í baðstofu, eða kannski uppi í þessum fögru
hlíðum, þegar hann snaraði Paradísarmissi
Miltons á íslenzku. Litlu vestar er Hraun í
Öxnadal á hægri hönd; bær sem í hugum
allra nema kannski þeirra sem þekkja engan
eldri en Bubba Morthens, mun tengjast
nafni Jónasar Hallgrímssonar. Þó listaskáld-
ið hyrfí ungt á aðrar slóðir, er sumt af því
sem Jónas orti svo nátengt bemskuslóðum
hans, að hann tengist Öxnadalnum ekki síð-
ur en Kaupmannahöfn. Það eru pólamir
tveir í lífí hans; Reykjavík var aðeins við-
komustaður og hann hafði að sögn litlar
mætur á hinum hálfdanska höfuðstað.
Áhugi skálda og fræðimanna hefur uppá
síðkastið beinst að Jónasi í auknum mæli
og menn halda áfram að velta fyrir sér hin-
um ótímabæra dauðdaga skáldsins, síðast í
sjónvarpsleikriti nú um jólin.
Bæjarnafnið Hraun er í fljótu bragði
undarlegt á þessums stað; hér er ekkert
hraun eftir venjulegri skilgreiningu. Á þess-
um slóðum hefur það aðra merkingu. Það
er ljóst, að einhvemtíma hefur hluti fjalls-
ins, framan við Hraundrángana, hrunið nið-
ur. Feiknarleg skriða hefur hlaupið fram
og stöðvast neðarlega í hlíðinni, rétt ofan
við bæinn á Hrauni. Að öllum líkindum
hefur þetta staðið { sambandi við jarð-
skjálfta, en skriðuhlaup af þessu tagi em
nefnd hraun hér um slóðir.
FÓTSPOR HJÁLMARS
Allt frá Eyjafirði og vestur yfír Skaga-
Qörð er maður á slóðum Bólu-Hjálmars.
Þótt 118 ár séu liðin frá því hann féll frá,
saddur lífdaga, hefur mosagróður gleyms-
kunnar jafnvel síður sezt á kveðskap hans
en sumra annarra skálda, sem em þó mun
nær okkur í tímanum. Það er ómögulegt
að fara um Blönduhlíðina án þess að hugsa
til Hjálmars. En slóðir hans vom víðar,
bæði í Eyjafirði og Skagafírði; þar á meðal
í mikilli afskekkt innarlega í Austurdal, þar
sem býlið Nýibær stóð á sléttri gmnd við
Jökulsá eystri.
Fyrir 20 árum fór ég fótgangandi þangað
inneftir frá Ábæ í Austurdal, þar sem kirkja
stendur ein húsa og hefur til þessa verið
messað í henni einu sinni á sumri. Frá Ábæ
inn að Nýjabæ liggur leiðin eftir vallgrónum
reiðgötum, sem klaufir og hófar hafa mark-
að í svörðinn; sumstaðar em margar hlið
við hlið. En nú er gróið yfír þessi-spor.
Mér fannst áhrifamikið og eftirminnilegt
að koma að Nýjabæ eftir klukkustundar
gang frá Ábæ á sólríkum sumardegi. Þó
komst ég ekki alveg að rústum Nýjabæjar,
eða því sem eftir er af þeim á eyrinni við
Jökulsá. Þarna rennur þverá útí hana og
hún var svo vatnsmikil, að ég gugnaði á
að vaða yfír. En það var ljóst, að þarna var
ekki búsækiarlegt; raunar er hér komið inn
á afrétt. Engin mannvirki sjást utan rústin
af Nýjabæ og engin hjóð heyrast nema
kvak fugla og niðurinn í ánum.
Hjálmar og Guðný kona hans höfðu byrj-
að bústap á Bakka í Öxnadal, en fluttust
eftir skamman tíma að Nýjabæ. Sá búskap-
ur endaði með því, að þau voru nánast flæmd
þaðan í burtu af yfirgangsmönnum, sem
Hjálmar taldi að sætu um líf sitt. Draugur-
inn Nýjabæjar-skotta var heldur ekkert
lamb að leika sér við. Leiðin lá næst að Bólu.
Enda þótt Hjálmar hataðist við Akra-
hrepp og marga nágranna sína í Blönduhlíð-
inni, hefur hann líka átt þar sínar góðu
stundir. Ekki sízt þegar hánn var vinnumað-
ur á Silfrastöðum og varð ástfanginn af
heimasætunni á Uppsölum, sem raunar var
frænka hans; þau voru systraböm.
En slóðir Hjálmars ná raunar miklu aust-
ar; þær byija austanvert við Eyjafjörð og
19. öldin var ekki gengin í garð; eftir þijú
ár getum við haldið uppá 200 ára afmæli
Hjálmars. Bærinn Hallandi blasir við utan
í Vaðlaheiðinni frá Akureyri; fæðingarstað-
ur Hjálmars. Sjálfur hefur Hjálmar ort um
göngu vinnukonunnar Hallands-Möngu,
sem bar sveininn þaðan nýfæddan,
„herðadranga viður sinn“, til Sigríðar á
Dálkstöðum. Sá bær sést líka frá Akureyri,
norðar með firðinum. Þrautagangan var
A leið inn með Jökulsá inn að Nýjabæ, þar sem þau Hjálmar og Guðný bjuggu, bæði í blóma lífsins, en næstum inni á afrétti
og jafnvel þar var átti Hjálmar í útistöðum við nágranna - og draug.
Akratorfan í Blönduhlíð og hvítir rúllul
aldarfjórðung.
hafínn „fram á stranga húsganginn". Ungl-
ingsárin var hann á ýmsum bæjum svo sem
í Miðvík í Laufássókn og Dagverðareyri,
Blómsturvöllum, Ytra Krossanesi og Lög-
mannshlíð vestanvert við fjörðinn; þá farinn
að skaprauna mönnum með kersnisvísum.
En eitthvað togaði Hjálmar vestur yfír
Öxnadalsheiðina og þar eru slóðir hans
umfram allt; í Nýjabæ, á Bólu og á Minni
Ökrum, nyrst í Blönduhlíðinni, þar sem
hann átti raunar heima í aldarfjórðung og
mun lengur en í Bólu. Ævina endaði hann
allslaus og örvasa í beitarhúsum frá Brekku.
Það var á fögrum sumardegi, 25. júlí 1875,
og Skagafjörðurinn hefur skartað sínu feg-
ursta. I prestþjónustubók Miklabæjarkirkju
stendur skrifað, að „Hjálmar Jónsson sveita-
rómagi" hafí látizt og verið grafínn 4. ág-
úst. Löngu síðar var þessum sveitarómaga
reistur veglegur minnisvarði í kirkjugarðin-
um á Miklabæ. Kannski hefði hann frekar
átt að standa við beitarhússtóftina, þar sem
lífsgöngunni lauk.
Stæðilegir torfveggir bveitarhúsanna
standa enn uppi og sjást snertuspöl frá veg-
inum, þegar ekið er frá Varmahlíð og uppá
Vatnsskarðið. Tóftin er þögult minnismerki
um þrautagöngu Hjálmars gegnum lífíð.
Ég kom að beitarhúsatóftinni fyrir 20
árum og gekk þangað aftur í sumar. Hún
hefur ekki verið hlaðin úr klömbruhnaus á
norðlenzkan máta, heldur gijóti, sem er
mun fallvaltara byggingarefni, en stendur
samt furðu vel enn.
Heilsar seggjum hrörleg þúst
holts úr eggjum dregin:
Moldarveggja rauðleit rúst
rís hér beggja megin.
Þessi vísa er ekki um Brekkuhúsin og
hún er ekki eftir Hjálmar. Hún er eftir dótt-
urson hans, Kristin bónda í Borgarholti í
Biskupstungum og ort þegar Kristinn flutt-
ist þangað; bærinn þá kominn að falli. Krist-
inn hafði erft skáldgáfuna og dóttursonur
hans er séra Hjálmar Jónsson á Sauðár-
króki, sem hefur erft hana einnig.
GENGIÐ HEIM AÐ BÓLU
Nýr vegur hefur verið lagður á eyrunum
Tóftir beitarhúsanna á Brekku, þar sei
virðist þá ekki hafa átt í önnur hús að