Lesbók Morgunblaðsins - 16.01.1993, Blaðsíða 7

baggar á víðáttumiklum nýræktum. Á Minni-Ökrum bjó Hjálmar skáld í meira en
Þessi skúr er eina mannvirkið sem eftir stendur, þar sem bærinn í Bólu var
síðast. Gömul dráttarvél og rakstravél eru höfð uppá punt.
?? 'WWW1 hr,

MSáíttUáfi&.ail

Staðarlegt heim að líta í Bólu: BíIIinn er greinilega notaður sem sumarbústaður
og komið þannig fyrir að sem mest beri á honum. í baksýn er Bólugil.
við Héraðsvötnin framan við Silfrastaði og
Bólu. Vegfarandinn sér þangað frá öðru
sjónarhorni en áður; vegarstæðið er betra,
en ég sé eftir leiðinni uppi í hlíðinni. Frá
veginum liggur afleggjari upp að minningar-
reitnum um Hjálmar, neðan við túnið í Bólu.
Ég gekk uppeftir, þangað sem bærinn stóð
síðast. Það var undarleg aðkoma. Við skúr,
sem þar stendur, hefur verið komið fyrir
aflögðum heyvinnuvélum frá hestaverk-
færaöldinni og dráttarvél af gerðinni Far-
mall Cub, sem segja má að hafí markað
upphaf vélaaldar í íslenzkum landbúnaði.
Hvað þessi vísir að byggðasafni á að þýða
þarna er mér hulið.
Annað stakk þó miklu meir í augu. Litlu
austar og nær Bólugili hefur verið komið
fyrir rauð- og hvítmáluðum rútubíl, sem
stendur þannig að sem mest beri á honum
og eftir því sem helzt verður séð, er hann
notaður sem sumarbústaður. Hjá honum er
smákofi, líklega kamar, og aðflutt hrísla sem
nú er dauð. Þetta blasir við langar leiðir
og ber einungis smekkleysunni vott. Fleiri
landbúnaðarvélar voru þar í kring, enda eru
líkin af þeim auðfundin; þau liggja víða sem
hráviði kringum bæi eins og hver annar
óþrifnaður.
Sú tíð á samt að vera liðin að menn geti
holað niður sumarbústöðum eða drasli hvar
sem þeim þóknast. Ef ég veit rétt, verða
umsóknir um sumarbústaði að fara fyrir
fleiri en eina nefnd. Þetta er ugglaust gert
til þess að koma í veg fyrir sjónræn um-
hverfisslys og mun ekki af veita. Er hugsan-
legt að slíkt aðhald sé ekki til í Blönduhlíð-
inni, eða dugi ekki betur en svo að hægt
sé að leggja hvaða bílhræi sem er á staðinn
og láta það gilda sem sumarbústað - þá
kannski á þeim forsendum að hræið sé á
hjólum og þessvegna sé það eiginlega ekki
sumarbústaður?
Fyrir 20 árum voru stæðilegar tóftir
áfastar gripahúsum ofar í Bólutúni; þar var
bærinn, sem þau Hjálmar og Guðný bjuggu
í eftir því sem Valdemar bóndi í Bólu sagði
mér þá. Þar var gerð hjá þeim þjófaleitin
vegna gruns um sauðaþjófnað, líklega til
þess eins að reyna að flæma þau burtu.
Gripahúsin, klædd bárujárni á gaflinn,
standa enn uppi og yfir þau gnæfir tvöfalt
raflínumastur. En um gamla bæinn í Bólu
sjást nú engin merki. Tóftirnar af honum
hafa verið jafnaðar svo dyggilega út með
jarðýtu, að nú er þar rennislétt flöt. Engu
líkara en að kappsmál hafi verið að eyða
fullkomlega síðustu tóftarbrotunum eins og
hverri annarri smán eða skömm. Grasfræi
sáð í sárið. Áður en langt um líður mun
enginn hafa grun um, hvar bær Hjálmars
var: „Ég er gras/ og ég græ yfir sporin
þín“, orti annað skáld vestur í Ámeríku.
Meðan til eru menn sem muna hvemig
hinir vallgrónu, skagfirzku kotbæir litu út,
hefði verið nær að byggja einn slíkan þar
sem bær Hjálmars stóð í Bólu og láta hann
standa sem dálítið minnismerki um hýbýli
almúgafólks á síðustu öld. Það er gott og
blessað að eiga Gláumbæ sem dæmi um
höfðingjasetur. En venjulegir fátæklingar
eins og Guðný og Hjálmar í Bólu, bjuggu
ekki þannig.
„FÉLAGSBRÆÐUR EI
FINNAST ÞAR...“
Að síðustu varð mér gengið upp í hlíð-
ina, þaðan sem fagurt útsýni blasir við:
Héraðsvötnin dreifa sér um eyrar, en Tungu-
sveitin fyrir handan þau og Mælifellshnjúk-
ur að baki. Sagt var að Hjálmar gengi stund-
um upp í hlíðina sér til hugarhægðar og
uppí hvammana, sem verða meðfram Bólug-
ilinu. Þar átti hann að hafa sest niður og
ort eins og Hannes Pétursson gerir ráð fyrir
í kvæði sem hann nefnir Bólugil:
Klettagil þröngt með fossa er falla hátt
úr fjalli, brattar urðir, dumbrauð þil
lyngsillur grænar, grös á hrjúfum stöllum
nú gengur ekki framar lotið skáld
til fundar við þig grýtta götuslóð.
Oft kom hann hér að liðnum löngum degi.
í loðnum heiðarhvömmum einn hann sat
og kvöldið leið við dyn þinn, djúpa gil.
Hann greypti þína fossa er falla þungt
fjórir í hárri röð af gneipum snösum
í stökur, þar sem beiskju og böli varpar
bláklappað innrím neðar orð a f orði
rammauknu falli; þar sem heiftarhug
hendinga milli stöðugt styrkar, hraðar
steypa í fossum bragorð traust og forn.
Nú er víða búsældarlegt í Blönduhlíðinni
líkt og landbúnaður sé blómlegur sem aldr-
ei fyrr, „bleikir akrar og hvítir, plasthjúpað-
ir rúllubaggar, og mun ég hvergi fara...“,
eða var þetta einhvernveginn öðruvísi? Hver
sögustaðurinn tekur við af öðrum: Mikli-
bær, Örlygsstaðir og skömmu áður en sveigt
er vestur að Varmahlíð, liggur vegurinn
framhjá Akrahverfinu. Þó Hjálmar sé löng-
um kenndur við Bólu, átti hann heima tvö-
falt lengur á Minni Ökrum. Þá var hann
rúinn flestu því sem honum var kært. I
Bóluhjálmarssögu sinni segir Finnur Sig-
mundsson svo um árin á Minni Ökrum:
„Meira en aldarfjórðung sat hann í kofa-
skrifli sínu á Minni-Ökrum, saddur lífdaga
frá fyrstu til síðustu stundar. Aðeins þijú
missiri hafði hann dvalizt þar, þegar hann
var sviptur því eina, sem honum þótti sér
stór skaði í að missa, og í lokin hrifsaði
bæjarlækurinn frá honum lítinn dótturson
og nafna, sem í elli hans var ofurlítill ljós-
geisli á heimilinu, þar sem flest veraldleg
gæði voru í naumara lagi.“
Á leiðinni burt frá slóðum Hjálmars verð-
ur mér hugsað til þess, að það er merkilegt
hvað þessi 19. aldar kotbóndi í Blönduhlíð-
inni er sprelllifandi í samtíð okkar. Dæmi
um það gat að sjá og heyra í sjónvarps-
þætti seint á síðastliðnu ári. Sá þáttur sagði
kannski meira um áhugann á Hjálmari en
að brugðið væri eftirminnilegu ljósi á skáld-
ið handa þeim sem lítið þekkja til hans.
Kannski hefur líf hans fengið á sig goðsagn-
arlegan blæ. En Hjálmar var ekki einn um
að standa höllum fæti gegn óbilgjörnum
yfirvöldum á þessum tíma og sár fátækt
var fremur regla en undantekning.
Hjálmar hefði ekki lifað lengi á frásögn-
um af ofsóknum í Nýjadal, ákæru um sauða-
þjófnað í Bólu og stormasama sambúð við
nágranna og hreppstjóra í Blönduhlíð. Það
er fyrir kyngimagnaðan skáldskap, sem
nafn hans lifir. Meistaralegar samlíkingar
bera uppi það bezta í ljóðum hans og búning-
urinn er persónulegur: „bragorð traust og
fom“ eins og Hannes segir í ljóðinu um
Bólugil.
Menn hafa líka löngum velt vöngum yfir
því, hvemig skáldskapur Hjálmars væri, ef
hann hefði búið við veraldlega auðsæld og
félagslega velgengni. Þær skoðanir hafa
heyrst, að þá hefði skáldgáfan koðnað nið-
ur; neyðin og reiðin hafi verið afl snilldarinn-
ar. Um það er vitaskuld ekkert hægt að
segja. Við skulum minnast þess frá öldinni
okkar, að Einar Benediktsson bjó við alln-
okkurt ríkidæmi á sama tíma og hann orti
sum sín beztu ljóð og Halldór Laxness,
Davíð Stefánsson og Tómas Guðmundsson
bjuggu bæði við þokkalega afkomu og veru-
lega aðdáun samtímans, svo einhverjir séu
nefndir.
Þessi kenning um fátækt og reiði sem
sérstakan aflgjafa Hjálmars er þessvegna
afar Iítið sannfærandi. Skáld með svo ríku-
lega náttúrugáfu, mun að öllum líkindum
blómstra hveijar sem aðstæðumar eru.
GÍSLISIGURÐSSON
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 16. JANÚAR 1993 7