Lesbók Morgunblaðsins - 23.01.1993, Side 8

Erfðaskrá bóndans
^ Smásaga eftir ANTONIO FOGAZZARO
Amínum yngri árum var
ég aðstoðarmaður X-
lögmanns í Vincenza.
Dag einn í ágúst, rétt
um klukkan tíu að
morgni, birtist ungur
bóndi frá Rettorgole á
skrifstofunni og bað lög-
manninn að koma með sér heim til sín í
þeim tilgangi að gera erfðaskrá föður síns
sem var, eins og hann tók til orða, „mal da
morte“.
Yfirmaður minn samþykkti, og óskaði eft-
ir því að ég kæmi með. Við lögðum af stað
allir þrír, tróðum okkur inn í hrörlega fjaðra-
lausa sveitakerru sem dregin var af vesældar-
legri skepnu, sem haltraði áfram. Sætin voru
púðalaus og ekki bætti það á þægindin fyrir
okkur, sem hvor um sig var vanur sínum
hægindastól. Þjáningarsvipur var á andliti X
sem æj)ti upp við hristinginn í hastri kerr-
unni. Eg bar þjáninguna í hljóði, en bóndinn
lýsti óhagganlegur veikindum föður síns, ein-
hvers Matteo Cucco, kallaður „L’orbo da
Rettorgole", vegna þess að hann var eineygð-
ur. „En hann sér betur með þessu eina auga
en flestir aðrir með þremur,“ sagði sorg-
mæddur sonurinn með virðingu.
Við vorum varla komnir út fyrir borgina
þegar við fórum út af aðalveginum og beygð-
um inn á þrönga moldargötu sem lá í gegn-
um engi, þar sem kerran hristist meir en
nokkru sinni, en til allrar hamingju var stutt
á ákvörðunarstað. Og loks komum við að
nöturlegum húskofa að hruni komnum.
Gripahús, opið niðri og með heylofti uppi,
var áfast við annan endann ætlað sem skjól
fyrir menn og skepnur.
Við X ætluðum inn í eldhúsið þegar fylgd-
armaður okkar upplýsti okkur um að sjúkl-
ingurinn væri ekki í húsinu. Hitinn og óhrein-
indin í herbergi hans voru slík að álitið var
nauðsynlegt að flytja hann yfír á heyloftið.
Þangað var aðeins hægt að komast með því
að klifra upp stiga gerðan úr einni súlu og
hafði trénöglum við stungið í gegn um hana
með ákveðnu millibili sem frumstæðum stiga-
rimum.
X reiddist mjög yfir óvirðingunni og lýsti
yfir því að það væri fráleitt að ætlast til
þess að hann klifraði upp slíkan stiga; heldur
sagðist hann snúa aftur til borgarinnar.
Bóndinn ungi, sem studdi við stigann að
neðan, fullvissaði hann um að öllu væri óhætt,
og annar bóndi sem heyrði á tal þeirra kom
að Ioftopinu, náði líka taki á stiganum og
hrópaði:
„Komið upp, signore, verið óhræddur! Stig-
inn heldur.“
Þar sem ég var yngri og vanari fjalla-
klifri, fyrir nú utan það að forvitnin rak mig
áfram, ákvað ég að freista uppgöngu. Með
því að fara varlega heppnaðist mér að ná
upp á loftið án óhappa. X, sem varð kjark-
meiri vegna þess hve vel mér tókst, skipti
loks um skoðun og fylgdi á eftir. Inni á loft-
inu var ömurlegt og skítugt hálmfleti, og í
því lá gamall maður, andlit hans líktist gömlu
bókfelli, annað augað var algerlega lokað,
en hitt næstum lífvana. Þótt hann andaði
með erfiðismunum, virtist hann ekki þjást.
Tveir menn stóðu rétt hjá honum, sinn hvoru
megin, báðir grannir og sterklegir útlits.
Annar hafði grein J hendinni og var upptek-
inn við að fæla burtu flugur frá andliti gamla
mannsins, en hinn tróð þurru brauði og örlitl-
um ostbitum í tannlausan munninn.
„Magne, pare; Éttu faðir!“ sagði hann á
bændamállýsku sinni.
Aðeins fjær á heystabba sat gömul kona
og byrgði hún andlitið í höndum sér, og lengra
í burtu voru enn fleiri bændur, bersýnilega
vitni, og töluðu lágri röddu. Borð, stóll og
blekbytta stóðu tilbúin til notkunar. Okkur
var sagt að deyjandi maðurinn hefði fengið
syndaaflausn snemma þennan sama morgun,
og enda þótt hann gæti ekki talað skildi
hann allt og myndi láta í ljós óskir sínar
með bendingum.
Við þessar undarlegu kringumstæður hik-
aði X við gerð erfðaskrárinnar og gerðust
því synimir sjálfboðaliðar og vildu nú ólmir
láta reyna á föður sinn. Þeir beygðu sig yfir
deyjandi manninn. Sá sem hafði verið við
að útbýta brauði og osti hrópaði í eyra hans,
„Pare, þú gafst mér svínið?"
Gamli maðurinn hristi höfuðið: „Nei.“
„Gafstu Tita það?“
Hann kinkaði kolli: „Já.“
„Og akurinn í Polegge, hver fær hann?“
Gamli maðurinn beindi auganum í áttina
að unga bóndanum sem hafði komið með
okkur.
„Gigio, á hann að fá hann, áttu við það?“
Aftur kinkaði hann kolli.
„Sko, þarna sérðu, sior,“ lauk sonurinn
orðum sínum og sneri sér að X. „Mér skjátl-
aðist ekki.“
Sá síðastnefndi var ekki ánægður og tók
til við að spyija eiginkonuna, gömlu konuna
sem sat samanhnipruð í heyinu. Með skyndi-
legum orðaflaumi staðfesti hún að það sem
hefði verið sagt væri með fullu samþykki
eiginmannsins og fullyrt að hann hefði alla
sína sálarkrafta óskerta, þar sem hann hafði
aðeins hálftíma áður neitað dýralækninum
Mynd: Ámi Elfar.
um blóðtöku á einum uxanna sem hafði
veikst. Hún bætti við að hún vissi nákvæm-
lega um fyrirætlanir hans hvarð varðaði út-
hlutun eignanna.
Hún virtist óróleg og talaði með æsingi,
en hún var að segja satt að því er virtist,
og hafði engar fyrirætlanir um að blekkja
lögmanninn í svörum sínum við spumingum
hans hvað snerti erfingja þeirra og heildar-
verðmæti eignanna. Samkvæmt yfirlýsingu
hennar voru börnin aðeins þijú, viðstaddir
synir, og eignir voru fímmtíu ekrur af góðu
búnaðarlandi, hluti af því í Polegge og hluti
í Rettorgole, annað hús, kvikfénaður, land-
búnaðarverkfæri, og nokkrir smáhlutir.
Það sem gamla konan sagði var staðfest
af sonum hennar og líka af hinum vitnunum.
Lögmaðurinn stakk upp á að eignunum yrði
jafnt skipt milli erfmgjanna, en því mót-
mæltu þau öll; eiginkonan, synimir og vitnin
líka. Þau fullyrtu að það væri ósk gamla
mannsins að úthluta öllu sérstaklega.
Eitt vitnanna, maður ögn skárri í útliti og
framkomu en hinir, gaf sig fram, og bauð
lögmanninum í nefið með augljósri með-
aumkvun vegna fáfræði hinna og sjálfs-
ánægju vegna eigin yfírburða. Hann sagði:
„Matteo er kominn að leiðarlokum, og því
enginn tími til að ákveða skiptingu eignanna
strangt til tekið lagalega séð.“
X ákvað því að slá botn í málið, og þegar
ég var tilbúinn að skrifa niður eftir honum,
byijaði hann að spyija, og með því að kinka
kolli og hrista höfuðið færðist eignarrétturinn
til Gigio, Tita og Checco, þriggja sona arfleið-
andans, húsin, landið, kýmar, hestamir, svín-
in o.s.frv., jafnvel kerruræfillinn líka.
„En eiginkona þín,“ hrópaði X. „Ætlarðu
ekki að eftirláta henni eitthvað?“
Gamli maðurinn hristi höfuðið, og allir,
að meðtaldri eiginkonunni sjálfri, voru sam-
mála um að þetta væri viðurkennd ósk hans.
„En,“ sagði X, „lögin gera sérstaklega ráð
fyrir málum sem þessum, og við getum ekki
breytt í bága við það.“
„Sior,“ sagði gamla konan, með stóískri
ró. „Lög eða ekki lög, ég mun ekki snerta
nokkurn hlut. Heldur mun ég svelta nú og
í framtíðinni."
Yfirmaður minn ákvað því að láta að vilja
konunnar, og byijaði að lesa upp einstök
atriði erfðaskrárinnar hárri röddu. Ég hafði
eftirlátið honum stólinn minn og stóð nú við
hlið hans meðan hann las.
Skyndilega flaug gaukur gegnum loftopið
og tók til að garga. Þegar ég sneri mér við
í áttina að hljóðinu kom ég auga á unga
bóndakonu, hún var rauð í andliti, stóð á
öndinni, og bar bam í fanginu.
„Hvað em þeir að gera hér?“ hrópaði hún
og leit á mig leiftrandi augum. „Eru þeir að
ræna mig og bamið mitt?“
Við þessa athugasemd upphófst mikið óða-
got, og gamla konan og allir þrír synir henn-
ar spmttu upp og þutu að þeirri nýkomnu.
X stóð á fætur og skipaði þeim að hafa
hægt um sig.
„Hver er þessi kona?“ spurði hann valds-
mannslega. Móðirin flýtti sér að svara.
„Ég skal segja þér, sior, hver hún er. Hún
er dóttir okkar, en hún er einskis nýt. Ég
vil að þú skiljir að faðir hennar mun ekki
eftirláta henni neitt.“
„Þú líka, móðir mín?“ greip stúlkan fram
í biturri röddu. „Ég get þolað að bræður
mínir komi fram við mig eins og hund, en
þú, móðir — mér er sama um þá, en þú ert
mín eigin móðir og samt ætlarðu að svíkja
mig. Hvað hefur þú á móti mér, og hvað
hefur þú á móti manni mínum?"
„Nú er nóg komið, nú er nóg komið,“ hróp-
aði X. „Skammist þið ykkar öllsömul. Þann
ykkar sem fyrst opnar munninn mun ég láta
handtaka fyrir meinsæri."
Synimir voru hvítir af bræði, vitnin hörf-
uðu óttaslegin, móðir og dóttir störðu haturs-
fullar og með æði hvor á aðra, en enginn
þorði að segja orð þótt X, æfur úr reiði, rifi
erfðaskrána í tætlur.
Allt í einu færði dóttirin sig fram, og án
þess að nokkur hindraði hana fór hún beint
að rúmi deyjandi mannsins, og lagði bamið
við hlið hans.
„Pare!“ grét hún, „Pare, viltu að ég deyi
úr hungri? Skildu að minnsta kosti eftir skál
af „polenta" handa barninu mínu!“ Gamli
maðurinn setti á sig ygglibrún, og þar sem
hann var ófær um að sýna fjandskap sinn á
annan hátt lokaði hann því auganu sem opið
var.
Ég mun aldrei gleyma myndinni af höfð-
unum tveim á koddanum; upphafi og endi
lífs. Annað með hlæjandi augu og rósrauðar
kinnar bamsins, en hitt samanskroppnar útl-
ínur deyjandi manns, með tómlegan svip,
dökkan af skugga dauðans. Hugsunin um
að illur andi svifi yfir þeim báðum, reiðubú-
inn að hreppa annan hvom þeirra sem fóm-
arlamb sitt, kom mér til að skjálfa.
Á sömu stundu birtist þorpspresturinn,
einfaldur, hjartahlýr maður sem ég hafði
hitt einu sinni áður. Hann sá barnið á rúm-
inu og hélt að sættir hefðu tekist.
„Allt er þá orðið gott í lokin. Guð veri
lofaður!" sagði hann með tilfinningu. Hann
beygði sig niður og þreifaði á slagæð deyj-
andi mannsins.
Barnið tók til að gráta, móðir þess ætlaði
að taka það í fangið, en presturinn stöðvaði
hana.
„Láttu barnið vera þarna,“ sagði hann.
„Tími Matteos er kominn. Látum hann fara
til annars heims með engil sér til leiðsagn-
ar,“ og hann hóf bænalestur fyrir þann deyj-
andi.
X, sem hafði lítinn áhuga á slíkum uppá-
komum, kaus heldur áhættuna í stiganum.
Ég flýtti mér honum til aðstoðar, en áður
en ég fór niður sjálfur, sneri ég mér við til
að fullnægja forvitni minni og líta enn einu
sinni yfir sviðið.
Synir og vitni hvom horfin, hvert vissi ég
ekki. Unga móðirin hafði tekið bamið í fang-
ið og var upptekin við að róa það með koss-
um og faðmlögum, rétt eins og bamið eitt
væri athygli virði; og gamla konan, trygg til
hins síðasta manninum sem hún hafði þrælað
fyrir með dýrslegri hollustu, fór með bænir
á hnjánum við hlið hans.
Ég fór niður stigann og rölti ásamt X til
baka til borgarinnar gegnum akra með þrosk-
uðu komi, blómum þakin engi og gengum
raðir espitijáa, samofnum blómsveigum úr
vínviði sem á hengu klasar af dökkum ávöxt-
um; og þar sem við gengum áfram furðaði
ég mig á öllu þessu sakleysi náttúmnnar,
fegurð blómanna, blessun ávaxtanna og
hvernig í hjörtun mannanna gæti þrifist svo
auvirðileg græðgi og biturt hatur.
„Ég fæ ekki skilið þetta," sagði ég við
X, „mér sýnist helst að eitthvað hljóti að
vera athugavert við þær aðferðir sem mað-
urinn notar til að færa sér í nyt þessar dýr-
legu gjafir Guðs.“
„Ég óttast að það sé satt,“ svaraði hann,
og að mistökin spretti af þeirri verstu og
fmmstæðustu af öllum syndum — synd eig-
ingiminnar. En það vandamál látum við skap-
aranum og mannkindinni sjálfri eftir. Þau
finna örugglega einhvemtíma ráð saman.
Fjóla Karlsdóttir þýddi.
Antonio Fogazzaro (1824-1911) fæddist í
Vincenza á Norður-Ítalíu. Fogazzaro átti starfs-
ama ævi, bæði sem öldungadeildarþingmaður
og rithöfundur. Hann lærði lögfræði en helg-
aði tíma sinn að mestu ritstörfum. Skáldsögur
hans (og þá sérstaklega „Dýrlingurinn'') færðu
honum alþjóðlega frægð. Á þeim tíma er hann
var sem afkastamestur skrifaði hann nokkur
bindi af frábærum smásögum, og meðal þeirra
er „Erfðaskrá bóndans".