Lesbók Morgunblaðsins - 23.01.1993, Blaðsíða 9

I Keldudal
við Dyniljiirö
Allt fram á þessa öld teygðu byggðir Vestfjarða
sig sem samfellt perluband með strandlengj-
unni um firði og annes. Hér og hvar vék byggð-
in inn til landsins, þar sem rými leyfði. Lífsvið-
urværið var jöfnum höndum sótt í greipar
Keldudalur er við
utanverðan Dýrafjörð
sunnanvert, rammlega
girtur háum Qöllum og
bröttum. Fyrr á tíð var
ekki auðhlaupið þangað
Á báða vegu eru Ofærur
er svo heita, torleiði
mikið fyrir þá er sóttu
þangað landveg.
Eftir BJARNA
GUÐMUNDSSON
sjávarins og gróður dalanna. En þjóðlífið
breyttist, bæir fóru í eyði og byggðir lögðust
af. Perlunum á bandinu fækkaði víða, en
annars staðar þéttust þær, þéttbýli myndaðist
og efldist. Alkunn saga. Keldudalur er ein
þeirra byggða, sem áður var blómleg, en eydd-
ist síðan.
Keldudalur er við utanverðan Dýrafjörð
sunnanvert, rammlega girtur háum fjöllum
og bröttum. Á úthallandi jökulskeiði hafa jöki-
ar skemmt sér við að grafa dali og hvilftar
úr hálendinu, að því er virðist eftir að mótun
meginlandsins var lokið. Á milli þeirra sumra
urðu til brattar bríkur. Einna mesta athygli
vekur Hundshomið fyrir miðjum dal, liðlega
500 m hátt, ekki ólíkt sperrtum hundi, sem
þar situr og gætir umhverfísins. Hvilftamar
eru sem hillur og skápar inn í hálendið um-
hverfis dalinn, allvei grónar flestar hverjar.
Því er víðlendi dansins stómm meira en í
fyrstu virðist.
Fyrr á tíð var ekki auðhlaupið til Keldu-
dals. Á báða vegu eru Ófæmr er svo heita,
torleiði mikil fyrir þá er sóttu þangað land-
veg. Um fjallvegu til Keldudals var naumast
að ræða. Hins vegar mátti sækja dalinn heim
sjóleiðina, því lending var þar talin sæmileg.
Þann veg hefur landnemi dalsins trúlega kom-
ið. Megi marka Landnámu var það Eiríkur
sá er einnig nam Sléttanes á milli Dýrafjarð-
ar og Arnarfjarðar.
Nú er auðvelt að komast til Keldudals um
sumarfæran veg sem mddur var út fyrir
Eyrarófæru árið 1952. Þar sem vegurinn
sveigir inn til dalsins er tilvalið að stanza,
njóta mikilfenglegs útsýnis og láta hugann
reika til þeirra kynslóða sem í Keldudal ólu
aldur sinn við amstur daganna.
... í örmum þínum er mér vís
auðlegð nóg og hjartans kæti...
sagði síðasti bóndinn í Keldudal, Elías Þór-
arinsson frá Hrauni, í kvæði sínu um dalinn.
Víst er auðlegðin nóg, því þéttbýlt var þar
löngum og mannmargt, unz undan flæddi við
byggðabyltinguna. Fjórar jarðir vom byggðar
í Keldudal: Arnarnúpur, sem er eina jörðin í
innan(austan)verðum dalnum. Hinum megin
í dalnum — utan Langár — em Saurar fremst,
þá Skálará og loks Hraun næst sjónum. Pjöl-
býli var i Hrauni. Þegar fjölmennast var í
dalnum byggðust þar einnig nokkur grasbýli.
Og þar sem við nú stöndum skammt innan
við heimreiðina að Arnarnúpi, getum við látið
hugann reika til þeirrar auðlegðar sem gerði
Keldudal byggilegan og leitað minja um hana.
Við sjáum vel til hafs. Kelddælingar sóttu
sjóinn fast enda fremur skammt til fiskimiða,
sem oft vora gjöful. Heimræði var frá Keldu-
dal árið um kring, og í Hrauni var verstaða.
í bytjun átjándu aldar er sagt að þaðan hafí
flest gengið átján skip og að verbúðir hafí
verið ellefu að tölu. Þangað fóm m.a. Arnam-
úpsmenn með skip sitt á vorin og guldu ver-
toll fyrir, þótt aðeins væm um það bil tveir
kílómetrar inn að Arnarnúpslendingu. Hentug
hefur því þótt verstöðin í Hrauni.
Minjar um sjósókn frá Keldudal eru nú
margar horfnar. Ein þeirra er þó ærið glögg
enn og forvitnileg. Það er verstöðin á Skeri,
sem um 1840 var sögð ein þriggja veiði-
stöðva við sunnanverðan Dýrafjörð. Skerið
er allstór klettaþyrping við land í utanverðum
Keldudal, framundan þar sem sjávarbakkam-
ir hækka og renna saman við bratta fjallshlíð-
ina. Klettaþyrpingin er landföst og er kollur
hennar vel gróinn. Þar uppi er glögg tóft
2,2x3,7 m að innanmáli. Þótt þarna hafí sjálf-
sagt verið hin ágætasta vist og aðstaða prýði-
leg til sjósóknar við góðar gæftir, má rétt
ímynda sér hvemig farið hefur um vermenn
í búðinni, þegar brim lamdi Skerið og sælöðr-
ið gekk þar yfir.
Samkvæmt skrifuðum heimildum var að-
staðan þar á skeri einníg nýtt sem sauðahús,
þegar sauðum var haldið til beitar í hlíðinni
fyrir ofan. En landkostir í Keldudal vom einn-
ig góðir til kvikfjárræktar. Gróður dalsins ber
það með sér enn þann dag í dag, en einnig
sögur og munnmæli. Sagt er að eitt sinn
hafí búið á Arnarnúpi Ólöf nokkur sem kölluð
var hin ríka. Átti hún að hafa verið ávöxtur
Hraunskirkja í Keldudal. í fjarska sér til Arnarnúps.
m§ I4
■' I
' ;N- ■ •
Minjar útvegs í Keldudal. Hvíta örin Handlaug mjaltakvenna Olafar ríku á
vísar á verbúðartóftina á Skeri. Fjær Arnarnúpi.
sér yfir Fjallaskaga við norðanverðan
Dýrafjörð.
sumarásta dóttur auðugs bónda á Núpi í
Dýrafírði og smala hans. Um fjárfjölda Ólaf-
ar ríku á Amamúpi er sagt, að þegar fé
henn rann til fjöra framan af Keldudal og
fyrsta kind var á Stapahrygg — nokkm innar
(austar) en þar sem við stöndum við vegamót-
in heim að Arnamúpi — hafí síðasta kindin
verið á Stekkjarhrygg, sem er töluvert fram-
an við Amarnúpstún. Spölurinn gæti slagað
upp í tvo kílómetra. Getur því hver, sem séð
hefur kindur renna eina slóð, reynt að áætla
fjárfjölda húsfreyjunnar ríku á Amamúpi.
En fleira minnir á blómleg bú í dalnum. Á
Amamúpshlaði er vænn steinn, sagður frá
búskapartíð áðumefndrar Ólafar. í koll steins-
ins virðist hafa verið klöppuð skál. Sagan
segir að þetta hafi verið handlaug mjalta-
kvenna Ólafar. Sjálf á hún að hafa sagt að
ekki mundu verða fleiri mjaltakonur á Am-
amúpi en gætu þvegið sér úr skálinni. Með
vísun til nútímaumræðna um beitarálag og
landnýtingu, má því segja að Ólöf húsfreyja
hafí á hlaðinu hjá sér haft mælikvarða um
það hve langt hún mætti ganga í nýtingu
landsins.
Sé nú rölt fram dalinn blasir við undirstaða
kvikfjárræktar Ólafar ríku á Arnarnúpi og
annarra sem setið hafa jarðirnar í Keldudal:
Grasgefnar hallamýrar og víðar á vestfirzkan
mælikvarða; vel grónar hlíðar og hvilftamar
áðumefndu. Eins og víðar gerist vitna örnefn-
in um nýtingu landsins. Fyrir botni dalsins
höfum við til dæmis Lambaskál og Geldingad-
al, og Hraunsmegin í dalnum Nautahjalla,
Afréttishól, Smérlág, Stöðla og Beiteyri. Og
ekki megum við gleyma öllum örnefnunum
sem minna á selstöðurnar. Þau eru ófá. Þar
sem lágdalinn þrýtur og árnar úr Álftaskál
og Geldingadal mætast, göngum við einmitt
fram á þyrpingu gamalla rústa — leifar mann-
virkja frá þeim tíma, sem Keldudalsbændur
höfðu í seli.
Selfarir munu hafa verið liður í sumarverk-
um bændafólks frá landnámstíð og langt fram
á síðustu öld. Nokkrar sveiflur vom þó í notk-
un selstaðnanna. Hún féll víða niður af og
til, enda þurfti töluvert til þessara verka bæði
i mannafla og aðstöðu. Á átjándu öld var
m.a. gefín út konungleg tilskipun um að sel
skyldu „brúkast á sérhvörium jörðum, sem
mögulegt væri“, því stjórnvöld töldu það leið
til eflingar búskap og matbjörg. Hugsanlega
hefur Arnarnúpsbóndi breytt eftir þessari til-
skipun því þar fínnum við bæði Fomasel og
Nýjasel.
I rústaþyrpingunni áðurnefndu má fínna
sel frá Arnarnúpi (Nýjasel), Hrauni og líklega
Saumm einnig. Um töluverð mannvirki hefur
verið að ræða. Það er auðsætt þótt hluti sels-
ins frá Arnarnúpi hafí orðið landbroti að bráð.
Greina má kvíar og veggjaleifar. Óvíða mundi
betri aðstaða til selstöðu á öllum Keldudal,
segja kunnugir. Kemur þar til mikil veður-
sæld og að skammt er í mjög góða selhaga
með fjölbreytilegum gróðri. í Álftaskál, sem
er rétt up af seljunum, var til dæmis talið
vera eitt bezta beitilandið í Dýrafirði.
Þegar maður virðist fyrir sér seljaþyrping-
una kemur í hugann samlíking við verstöðv-
arnar, en þar söfnuðust menn saman frá
mörgum bæjum í sameiginlegri aðstöðu til
þess að sækja verðmæti í greipar hafsins.
Sambærileg gæti seljaþyrpingin í Keldudal
verið, ætluð til þess að nálgast verðmætin,
sem gróður landsins gaf. Einmanaleg mun
selvistin hafa þótt. Með nábýli í seljum frá
fleiri bæjum var vist vinnufólksins gerð bæri-
legri, rétt eins og vistin í verinu, og hver
veit nema um beina samvinnu selfólksins um
tiltekin verk hafi verið að ræða. Ömefnin
Samvinna á graslendi sitt hvora megin Lang-
ár þar skammt undan seljunum gætu til
dæmis bent til samvinnu nágranna um hey-
skap.
Við fömm neðan við túnið á Skálará, sem
enn grænkar meira en umhverfíð. Á vegi
okkar þar verður lækur sem heitir Silunga-
lækur. Fyrr á tíð mun hafa verið svo mikil
silungsveiði í þessum iæk að hún var metin
til kúgildis. Það gerðist svo einn hvítasunnu-
dag, er Skálará- og Saurabændur komu frá
kirkju, að þeir veiddu silung í læknum. Senni-
lega hefur himnaföðurnum þótt nóg um at-
ferli bændanna, því upp frá þessu sást ekki
branda í læknum. Mundi því verðmæti Skálar-
áijarðarinnar hafa rýrnað töluvert við tiltæk-
ið, en hún var aðeins metin á átta hundmð
fom. Er þetta eitt af mörgum dæmum um
þýðingu hófsemdar við nytjun auðlinda nátt-
úmnnar — vistþekkrar umgengi, eins og það
mundi trúlega heita á nútímamáli.
Við nálgumst Hraun. Niður við ána gegnt
Arnarnúpsbæ, stendur enn uppi virðulegt en
veðrað timburhús, barnaskóli dalsins; byggð-
ur árið 1910. Þá vom börnin mörg í dalnum.
, Göngubrú var á ánni skammt undan skólahús-
inu. Nú standa burðarbitar hennar einir eftir.
Bæirnir í Hrauni hafa um aldir hjúfrað sig
upp að stórgrýtisurðinni — hrauninu — sem
áður var nefnt, og notið skjóls fyrir nepju og
gnauðandi vindum úr hafí. Frá urðarbrúninni
hallar landinu eilítið fram til dalsins mót sólu.
Þar voru tún Hraunsbænda og önnur slægju-
lönd. Um langan aldur stóð kirkja í Hrauni,
sem var annexía frá Ströndum í Dýrafirði.
Hraunskirkja fangar athygli þess sem um
dalinn fer, þakrauð og hvítveggjuð; reisulegt
hús þótt. smátt sé. Það er rétt eins og hún
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 23. JANÚAR 1993 9