Lesbók Morgunblaðsins - 13.03.1993, Síða 5

Wagner varð oft fyrir barðinu á skopteiknurum.
Þessi birtist í blnðinu L’ Eclipse í París 1869.
að hún hefði orðið til án nokkurra tengsla
við þjóðina. Svo megn varð andúð hans á
menningu nágrannalandsins að hann sann-
færðist um það að fransk-prússneska stríðið
(1870-71) væri krossferð gegn franskri
menningu — gegn tísku, nytsemi og Mamm-
on. Hann gekk svo langt að fullyrða „að
tortíming Parísar væri tákn um frelsun ver-
aldarinnar... frá öllu því sem var illt“. Og
hann velti því jafnvel fyrir sér að skrifa
Otto von Bismarck og hvetja hann til þess
að sprengja París í loft upp.
Það má því ljóst vera að heimsmynd hans
byggðist á einföldum grunnandstæðum.
Hann stillti eiginhagsmunahyggju upp gegn
anda samhyggðar, þýskum anda gegn
frönskum, tísku gegn sannri listsköpun,
nytsemi gegn því að hlutimir hefðu gildi í
sjálfum sér, og tilbúna þörf gegn náttúm-
legri þörf. Hinn þýski andi náði ekki fót-
festu, eins og Wagner hafði trúað um miðja
öldina, ekki einu sinni í þýsku ríkjunum.
Wagner gerði þó allt sem í hans valdi stóð
til þess að reyna að hleypa endurreisninni
af stað. Bygging óperuhússins í Bayreuth
og flutningur á óperum hans þar átti að
breiða út hið nýja viðhorf. Allt kom þetta
fyrir ekki því gyðingar stóðu í veginum.
Wagner Snýst
Gegn Gyðingum
Áður en Wagner flúði land eftir uppreisn-
ina í Dresden 1849 hafði hann hafið ritun
greinar sem hann nefndi „Gyðingdóm og
tónlist". Hann lauk við greinina skömmu
eftir flóttann og lét birta hana árið 1850
undir dulnefni. Þótt andstaða við gyðinga
hafí verið allútbreidd í þýsku ríkjunum um
miðja öldina, þá verður að hafa það hug-
fast að það var ekki fyrr en um 30 ámm
síðar sem stofnað var til hreyfinga í Þýska-
landi sem höfðu andsemítisma (eða skipu-
lagða andúð á gyðingum) á stefnuskránni.
Wagner hélt því fram að gyðingar væm
hin slæma samviska siðmenningarinnar. Ef
þeir ætluðu sér að verða að manneskjum
þá yrðu þeir að snúa baki við gyðingdómn-
um. Andúð Wagners á gyðingum tengdist
öðmm kenningum hans mjög sterkum bönd-
um. Wagner hefði til að mynda haldið því
fram að einungis þeir sem væm fullgildir
meðlimir þjóðarinnar hefðu hæfíleika til
sannrar listsköpunar. Það er því ekki að
undra að Wagner fullyrti að gyðingar gætu
ekki samið sanna tónlist; „sá sem ekki er
hluti af þjóðarlíkamanum [Lebensorgan-
ismus] getur ekki tekið þátt í menningar-
og listsköpun þess.“ Hann taldi gyðinga því
aðeins geta hermt eftir öðmm og byggt á
straumum og stefnum frá liðnum tíma. Það
frelsisstríð gegn fjármálavaldi sem Wagner
vildi hefja sneri hann einnig upp á gyðinga.
Hann taldi þá vera holdtekju kaupsýslu,
nytsemi og eiginhagsmunahyggju; þeir
höfðu gert listsköpun að viðskiptum og því
þyrftu Þjóðveijar að lyfta af sér oki gyðing-
dómsins.
Þótt Wagner hefði notað dulnefni spurð-
ist það út hver höfundurinn væri. Útkoman
olli töluverðum úlfaþyt í hinum þýskumæl-
andi heimi og snerust ýmsir til vamar gyð-
ingum. Almennt átti fólk erfitt með að skilja
hvers vegna Wagner hafði til dæmis beint
spjótum sínum að fáeinum nafngreindum
gyðingum, til að mynda tónskáldunum Felix
Mendelssohn og Giacomo Meyerbeer. Þessir
einstaklingar höfðu stutt Wagner þegar
hann var að stíga sín fyrstu skref á sviði
tónlistarinnar. Meyerbeer studdi Wagner til
dæmis dyggilega þegar Wagner kom til
Parísar í fyrsta skipti, óþekktur og allslaus.
Meyerbeer var eitt vinsælasta tónskáld
sinnar samtíðar, þótt fáir nútímamenn hafí
heyrt hans getið, og reyndi að koma Wagn-
er í samband við tónlistarmenn og útgefend-
ur. Sýnir það betur en nokkuð annað að
andúð Wagners á gyðingum gat ekki stafað
af því að þeir hafí gert eitthvað á hans hlut.
Ári eftir útkomu greinarinnar skýrði Wagn-
er tónskáldinu Franz Liszt frá þvi að hann
hefði lengi haft dulda andúð á gyðingum.
Og hann bætti við: „Það að ég hafí náð til
þeirra með svona miklu afli hæfir markmiði
mínu stórvel því að það var einmitt þess
konar högg sem ég vildi veita þeim.“
Það kann að koma á óvart að Wagner
hafí átt samstarf við nokkra gyðinga.
Hvemig má skýra það? Við vitum að Wagn-
er vildi aðeins leyfa hæfíleikamestu tónlist-
armönnum Þýskalands að flytja verk sín.
Hann eyddi til dæmis ómældum tíma í að
leita að hinum hæfastu flytjendum fyrir
fyrstu óperuhátíðina í Bayreuth. Það vildi
einfaldlega svo til að gyðingar voru meðal
þeirra bestu og sumir þeirra sóttust eftir
að flytja verk hans. Þeir litu á Wagner sem
brautryðjanda á sviði tónlistar framtíðarinn-
ar en Wagner hefði sjálfur kosið að hafa
einhveija aðra í kringum sig. I bréfi Wagn-
Skopmynd af Wagner frá 1873.
ers til Lúðvíks II frá 1881 segir: „Ég hef
þurft að sýna hina mestu þolinmæði [í sam-
skiptum mínum við gyðinga], og ef þetta
er spuming um að vera mannlegur gagn-
vart gyðingum, þá get ég fyrir mitt leyti
sagt með góðri samvisku að ég eigi hrós
eitt skilið. En ég get einfaldlega ekki losnað
við þá ...“
Einn þessara gyðinga var hljómsveitar-
stjórinn Hermann Levi en hann var þá tví-
mælalaust einn besti stjómandi í Þýska-
landi. Stutt lýsing úr dagbók Cosimu, seinni
eiginkonu Wagners, lýsir vel sambandi
Wagners við Levi. Wagner sagði konu sinni
eitt sinn svo frá: „að þegar vinur okkar
[Levi] hafi nálgast hann á lítillátan hátt og
kysst hönd hans, þá hafí Rfichard] faðmað
hann að sér af miklum innileik. En þetta
varð til þess að hann [Wagner] fór að finna
fyrir því á hinn skýrasta hátt hvað mismun-
ur á milli kynþátta fæli í sér. Af þeirri
ástæðu þjáist hinn góði gyðingur ætíð af
þunglyndi þegar hann er í návist okkar.“
Ijóst er að Wagner taldi að gyðingar væru
honum lægra settir. Hann lét einnig svo
um mælt að ef hann þyrfti einhvem tíma
að spila í hljómsveit má myndi hann aldrei
láta bjóða sér að vera stjómað af gyðingi.
Samskipti Wagners við píanóleikarana Karl
Tausig og Anton Rubenstein vom um margt
svipuð skiptum hans við Levi. Það má því
ljóst vera að um eiginlegan vinskap var hér
ekki að ræða.
Wagner Um
Brottvísun Gyðinga
Með aldrinum varð Wagner stórorðari í
garð gyðinga. Árið 1869 lét hann endur-
birta grein sína „Gyðingdómur og tónlist“
og þá undir réttu nafni. Hann skrifaði eftir-
mála að greininni og er ljóst af honum að
hann var orðinn svartsýnni á framtíð Þýska-
lands en hann hafði verið um miðja öldina.
Hann gerði sér ljóst að hinn þýski andi var
ekki í þann mund að ná yfirhöndinni: „Mér
er ekki ljóst, hvort hindra megi hrun menn-
ingar okkar með því að bola hinum erlendu
áhrifum [þ.e. gyðingum] burtu, vegna þess
að slíkt myndi krefjast afla sem mér em
ókunn." Wagner virðist því einungis
hafa verið umhugað um hina fram- í
kvæmdalegu hlið þessarar brottvís-
unar en ekki hvort hún væri réttlæt-
anleg.
Þetta var ekki í eina skiptið sem
Wagner ræddi um nauðsyn slíkra
aðgerða. Árið 1879 færði Cosima
eftirfarandi inn í dagbók sína: „Ég
las mjög góða ræðu eftir predikar-
ann Stöcker um gyðinga [en hann
var einn helsti leiðtogi hinnar skipu-
lögðu þýsku andófshreyfingarinnar
gegn gyðingum]. Rþchard] er fylgj-
andi því að vísa þeim alfarið á brott.
Við hlæjum að þeirri tilhugsun að
svo virðist sem að grein hans um
gyðinga hafí markað upphaf þessar-
ar baráttu." Dagbækumar segja
okkur einnig að Wagner studdi
rússnesku gyðingaofsóknimar
1881. Og sama ár þegar Wagner
frétti að nokkur hundrað gyðingar
hafí látið lífíð þegar Ringtheater í
Vínarborg brann, þá sagði hann i
gamansömum tón að brenna ætti
alla gyðinga á uppfærslu Natans
hins vitra. Wagner studdi því brott-
vísun gyðinga vegna þess að hann
var orðinn úrkula vonar um að end-
urreisn Þýskalands — sigur anda
samhyggðar á eiginhagsmuna-
hyggju — gæti annars orðið að vem-
leika. Þjóðveijum væri ekki við-
bjargandi ef að gyðingar yrðu áfram
á meðal þeirra. Sýnir þetta glöggt
að Wagner var orðinn fullur örvænt-
ingar og vonleysis.
Á efri ámm hugleiddi Wagner
jafnvel að flytja búferlum til Vestur-
heims og setjast að í Minnesota en
ekkert varð þó úr því. Örvæntingin
leiddi hann einnig inn á nýjar og
ótroðnar brautir í þjóðfélagsgagn-
rýni sinni. Þótt hann héldi áfram
að saka gyðinga um að hafa torveld-
að hina þjóðfélagslegu endurreisn,
þá hóf hann einnig að beina spjótum
sínum að kjötáti fólks. Hann reit
greinar þar sem hann fullyrti að
einungis neysla grænmetis gæti
lagt granninn að viðreisn þjóðfé-
lagsins. Ekki er ósennilegt að áhugi
hans á grænmeti tengist auknum
áhuga hans á kynþáttakenningum
Arthurs Gobineaus en vingott var
með þeim tveimur. í grænmeti var
ekkert blóð sem gat blandast
mannsblóðinu og leitt til hnignunar kynþátt-
anna.
WAGNER 0g
Vestræn Menning
Richard Wagner gagnrýndi hart þær
breytingar sem áttu sér stað á sviði efna-
hags og hugarfars á nítjándu öld. Til ævi-
loka var hann rómantískur sósíalisti og ein-
dreginn þjóðemissinni. Raunar tengdist sós-
íalismi og þjóðemishyggja mjög nánum
böndum í huga hans því að sannur meðlimn-
ur þjóðar gat sá einn orðið sem hafnaði
allri eiginhagsmunahyggju. Andstaða hans
við Frakka og gyðinga kom til af því að
hann taldi þá vera fulltrúa tísku, peninga
og nytsemi, og standa þannig í vegi fyrir
viðreisn samfélagsins.
Fram til um 1880, eða þar til hinn þekkti
þýski sagnfræðingur Heinrich von
Treitschke hóf upp raust sína gegn gyðing-
um, var Wagner líklega þekktasti andmæ-
landi gyðinga í hinum þýskumælandi heimi
og nokkurs konar átrúnaðargoð þeirra sem
vom hvað ákafastir hatursmenn þeirra. Það
ætti því ekki að koma neinum á óvart að
Adolf Hitler skyldi lýsa því yfir í Mein Kampf
að Richard Wagner hefði verið einn af þrem-
ur mikilmennum þýskum.
Wagner auðgaði svo sannarlega vestræna
tónlistarmenningu með verkum sínum en
þau munu um langan aldur standa sem
minnisvarði um listamanninn. Á hinn bóginn
verður ekki annað séð en að Wagner hafí
með skrifum sínum um stjómmál átt þátt
í því að rýra menningararfleifð meginlands
álfunnar. Gyðingar áttu hlutfallslega núkinn
þátt í uppgangi Mið-Evrópu á mtjándu og
tuttugustu öld, ekki aðeins á sviði efna-
hags, heldur einnig hvað viðkom listum og
vísindum. Tilraun til að útrýma þeim kost-
aði ekki aðeins dauða og þjáningar margra,
heldur skildi og menningu álfunnar eftir
fábrotnari. Auðvitað tók Wagner ekki þátt
i voðaverkum. Vert er þó að hafa hugfast
að orð geta haft áhrif og hann færði andúð
sína á gyðingum og öðmm í letur. Þar með
tók hann þátt í að plægja þann jarðveg sem
gyðingaandúð í Mið-Evrópu spratt svo vel
upp úr á fyrri hluta þessarar aldar.
Höfundur er sagnfræðingur.
HALLFRÍÐUR
INGIMUNDARDÓTTIR
Tvö Ijóð
I
Ég er norn dalsins
björk skógarins
ástartréð
sígræna
á greinunum
hvílast
elskhugar mínir
og ég les þeim ljóð
uns þeir líða
inní drauma
en þegar ég
vagga mjúklega
lendum mínum
eftir seiðandi
tónum sömbunnar
vakna þeir
hver af öðrum
í dansinn.
II
Ég er
norn dalsins
brenninetla skógarins
kræklótt furan
grimm
læt ég svipuna þjóta
óttasleginn
stormurinn æðir
ráðviilt augun
flýja inní myrkrið
ymur
skógurinn
grætur
dalurinn
græt ég
óumflýjanleg
örlögin.
Ljóðin eru úr annarri Ijóðabók höfund-
arins, sem heitir „Á undarlegri strönd"
og kom úr í fyrra.
SIGRÚN
GUNNARSDÓTTIR
Vinátta
Vinátta,
dýrmæt sem gull
Þú átt hana
og gefur í senn.
Vinátta,
einstök sem demantur.
Endist um aldur
og ævi.
Vinátta,
verðmæti, ekki í krónum tal-
in.
Þú hvorki kaupir hana
né selur.
Vinátta,
sterk sem stál.
Þú getur ávallt leitað hennar
hjá sönnum vini.
Vinátta,
Kærleikurinn í vinarmynd.
Þakkaðu Guði fyrir, þá bestu
gjöf
sem þú færð og gefur.
Höfundur fæst við skrautskrift.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 13. MARZ1993 5