Lesbók Morgunblaðsins - 11.06.1994, Side 3

E
LESBOK
® B H @ [u] 13 [g B E1] H] Q] 1] ®
Útgefandi: Hf. Árvakur, Reykjavík.
Kreppa?
Hjálmar H. Ragnarsson, tónskáld, segir að
tónskáld eigi sér ekki lengur sameiginlegt
tungutak og að menn hafi farið að skilja tjl-
gangsleysi eilífrar tilraunastarfsemi þegar fór
að fjara undan raðtónlistinni. Atli Heimir
Sveinsson, tónskáld, og Kolbeinn Bjarnason,
flautuleikari, era þessu ósammála.
Mælifell
Hér birtist síðari hluti hinnar viðamiklu grein-
ar Þórhalls Vilmundarsonar, prófessors, um
örnefnið Mælifell. Hann fjallar hér að auki um
örnefnin Mæli og Mælishól.
á Snæfellsnesi var vettvangur Fróðárundra, svo
sem frá er sagt í Eyrbyggju. I fyrra setti
Hafsteinn Sæmundsson, læknir, fram kenningu
í Lesbók um að þetta hafi verið ofskynjanir
af völdum korndrjólasýki. Sigurður Samúels-
son, fyrrv. yfirlæknir, er ekki sammála því, en
spyr hvort taugaveiki geti verið skýringin.
Kvikmyndir
Pauline Klael er talin áhrifamesti kvikmynda-
gagnrýnandi Bandaríkjanna, nú 75 ára. Henni
finnst það eitt af undrunarefnum listarinnar,
að myndir sumra leikstjóra snerta hana djúpt,
þó mennirnir sjálfir geri það ekki. Ai’naldur
Indriðason, sem skrifar um kvikmyndir í Morg-
unblaðið, hefur þýtt viðtalið við Kael.
Forsíðumyndin: Ljósm. RAX
CHARLES BAUDELAIRE
Ami
Erlingur E. Halldórsson þýddi.
Þegar himinninn, þungur og lágur, sem lokuð brá,
leggst yfír önd vora mædda af langiá sótt
og hellir úr sjónbaug, sem hringar sig tindum á,
húmbleikum degi, er tekur fram hverri nótt;
Þegar jörðin er dýfíissa og söggug hennar sæng
og sigmfús Vonin, ámóta og leðui'blaka,
berst um við múrana, smáum, veikburða væng
og vankast, er rekst ’ún í loftin, meyr af raka;
Þegar fyssandi regnið fellur í teinóttum straumi
og fer nærri að glampa stillt eins og fanga-slár;
og grúi af kóngulóm, lötrandi í leiðum flaumi,
leggur sín net um vorn heila, svo jaðrar við fár,
Þá glymja snögglega klukkur af kaldri bræði
og kallið himininn rýfur sem logheit org,
eins og sálir á fíakki, sem fínna hvergi næði,
fara að veina af þverúðarfullri sorg.
— Án söngs eða trumbu liðast raðir líkvagna
löturhægt um mína sál; Vonin bjai'ta,
sigruð, grætur; og vægðarlaus Angistin, örmagna,
upp á minn lasnaða hvirfíl ber fánann svarta.
Baudelaire, 1827-1867, var franskt Ijóðskáld og er talinn upphafsmaður
symbólisma eða táknhyggju í Ijóðagerð. Hann hefur haft ómæld áhrif á
nútfma Ijóðagerð og langt út fýrir landamæri Frakklands.
B
B
Tímabil list-
rænna afreksverka
/
IListasafni íslands stendur yftr stór-
merkileg yfirlitssýning á íslenzkri
myndlist áranna 1930-1944 og er hún
hvorttveggja í senn, hluti Listahátíðar
og haldin í tilefni 50 ára afmælis lýð-
veldisins. Það sem kannski vekur at-
hygli framar öðru er hversu mikilfeng-
leg listræn afrek voru unnin á þessu 14 ára
skeiði, sem var þó lengst af tímabil þrúgandi
kreppu og atvinnuleysis. Það er ekki fyrr en
með hernáminu 1940 að sá fjötur er brotinn.
I sýningarskrá, sem raunar er glæsisleg
listaverkabók, má sjá að á tímabilinu hafa
verið hér 40 starfandi myndlistarmenn, þar
af eru 7 konur. Þetta er stærri hópur en við
mætti búast og lætur nærri að helmingurinn
hafi einvörðungu starfað að list sinni síðast á
tímabilinu, enda var þá verulegur fjörkippur
hlaupinn í listaverkasölu. En talsvert fram á
þriðja áratuginn vora ekki haldnar nema þrjár
til fjórar sýningar á ári í Reykjavík, árleg
páskasýning Asgríms, haustsýning Kjarvals,
og stopular einkasýningar þein-a fáu málara,
sem reyndu þó að lifa af listinni.
Gerjunin var þó ekki hér, heldur úti í Kaup-
mannahöfn; flestir íslenzkir myndlistaimenn
sem eitthvað kvað að voru skólaðir þar eða
búnir að dvelja þar í lengri eða skemmri tíma.
í dönsku Akademíunni sveif yfir vötnunum
andi hins franska síð-impressjónisma en hin
stóra fyrirmynd var Cézanne. Enda þótt Jón
Stefánsson gengi í skóla Matisse, flutti hann
fyrst og fremst aðferð Cézannes heim með
sér, þegar hann kom alkominn 1924. Alþingis-
hátíðarárið málar Jón Heklumyndina, meist-
araverk og einhverja mögnuðustu landslags-
mynd frá Islandi fyrr og síðai-. Þar er engin
bein náttúrastæling til, en margslungið form-
og litaspil, allt sveigt að lögmálum listarinnar.
Ari fyrr uppgötvar Kjarval myndefnið Þing-
velli og 1931 málar hann kannski fyrstu, stór-
kostlegu myndina þaðan: Sumarnótt á Þing-
völlum. Þær áttu efth’ að verða margar. Tíu
áram síðar, 1941, málaði hann þá frægu Fjalla-
mjólk, lykilmynd sem er á sýningunni, og sýn-
ir vel þá kúnst Kjarvals að láta myndina vh’ð-
ast raunsanna lýsingu, þótt það sé fjarri lagi.
í þeiiri ofurást sem íslendingar fengu á
landslagsmálverki fyrir tilstilli brautryðjend-
anna Þórarins B. Þorlákssonar og einkum þó
Ásgríms Jónssonar, fengu Þingvellir sérstakt
hlutverk. A tímabili hefði lítið þýtt að sýna
hér annað en landslagsmyndir og alvöra lands-
lagsmálari hlaut að setja upp trönur sínar á
Þingvöllum.
Þeir sem á annað borð höfðu einhvern áhuga
á myndlist ragluðu alveg saman ást sinni á
landinu og hrifningu af því sem þeir sáu í
málverkum. Hin rómantíska sýn hafði verið
alls ráðandi; fjarlægðin og blámi fjallanna vora
í fyrirrúmi. En sú myndlist leitaðist ekki við
að lýsa því lífi sem þjóðin lifði. Það hefur líka
verið freistandi að gera út á landslagsfegurð-
ina; láta landið hjálpa sér. Hversu tignarleg
verður ekki Herðubreið í mynd, eða fjalla-
hringur Þingvalla? Kjarval fór einn aðra
leið; beindi sjónum
sínum eins oft að því smátæka og litríka við
fætur manns. Hann gat einn unnið með ívafi
af flestum ríkjándi stefnum án þess að fá gagn-
rýni fyrir það sérstaklega, enda fléttaði hann
allt inní sína persónulegu pensilskrift og sinn
persónulega hugmyndaheim. Meðan svo til
allh’ voru að kljást við mótíf, sem þeir höfðu
fyrir augunum, vora þeir Kjaival og Einai’
Jónsson á lendum hugmyndanna og skáld-
skaparins og þarmeð nútímalegri í hugsun en
hinir.
Það er ekki út í bláinn á lýðveldisafmælinu
efth’ tæpa viku að málarar með slútandi hatta
verða settir niður hingað og þangað um hátíða-
svæðið á Þingvöllum. Á fjórða áratugnum og
framá þann fimmta, mátti á þokkalegum sum-
ardegi sjá máiara í óða önn að festa á léreftið
þverhníptan vegg Almannagjár, ávalar línur
Áimannsfells og snækrýndan Skjaldbreið.
Alþingishátíðin 1930 hafði ýtt undir róman-
tískai- þjóðernistilfinningar og á opinberri list-
sýningu um haustið var fjöldi Þingvallamynda
eftir Jón Þorleifsson og Jón Engilberts; enn-
fremur eftir Eggert Laxdal og Kristján H.
Magnússon. Kristín Jónsdóttur sýnir Þing-
vallamyndir árið eftir og þá vora þeir saman
á Þingvöllum að mála Asgrímur Jónsson og
Þorvaldur Skúlason'. Á fyrstu einkasýningu
Jóhanns Briem árið 1934, sýndi hann að sjálf-
sögðu Þingvallamyndir. Jóhann fer lakast út
úr sýningunni í Listasafninu vegna þess að
hann var einfaldlega ekki búinn að mála sín
sterkustu verk árið 1944.
Á fjórða áratugnum komu nýir menn með
ný viðhorf og myndlistarmenn skiptust í tvær
fylkingar eftir lífsskoðun og pólitík. Ekki voru
það sízt skoðanaskipti þeirra Jóns Þorleifsson-
ar (Orra Morgunblaðsins) og Guðmundar Ein-
arssonar frá Miðdal, sem skerptu á þessum
mun. I kafla um listamannadeilur í áður
nefndri bók segir Aðalsteinn Ingólfson:
,;Ki-afan um trúnaðinn við „ímynd hins sanna
Islands“, trúin á „ómengað“ fegurðarskyn al-
þýðunnar og tortiyggnin í garð innfluttra list-
stefna, allt er þetta mjög í takt við þau sjónar-
mið sem viðrað vora ljóst og leynt meðal Fram-
sóknarmanna. Sá varfærni „Mberahsmi" sem
einkennir skrif þehra Oira og Jóns Stefáns-
sonar, sver sig hinsvegar í ætt við stjómmála-
skoðanirnar sem forkólfar hins nýja Sjálf-
stæðisflokks vildu gjarnan tileinka sér.“
Það vora yngri listamenn sem meira og
minna höfðu orðið fyrir áhrifum af módernis-
manum og bára fram andrómantíska túlkun á
íslenzkum veruleika. Af þeim má nefna, Gunn-
laug Scheving, Jón Engilberts, Snorra Arin-
bjai-nai- og Þorvald Skúlason. Svavar Guðnason
vai’ að mestu búinn að kveðja hlutlæga túlk-
un; farinn að mála abstrakt úti í Kaupmanna-
höfn og myndhöggvararnir Sigurjón Ólafsson
og Ásmundur Sveinsson unnu þá í anda mód-
emismans
I stað landslags fóra „nýlistamenn“ að tjá
sig um hinn vinnandi mann, verkalýðsátök,
skip og báta í höfninni eða fólk í sjávarþorp-
um. En þessi nýja áherzla á umhverfið var
einhliða og líklega sprottin af tízku. Til að
mynda er varla til ein einasta mynd sem lýsir
andrúmi hernámsáranna, nema þá við höfnina.
Enginn málaði braggahverfin, „ástandið",
sandpokavirkin eða hermennina.
Allt um það hefur „deiglan" á þessu 15 ára
skeiði fætt af sér meistaraverk. Áður vai’
minnst á tvö þeirra; Heklumynd Jóns Stefáns-
sonar og Fjallamjólk Kjaivals. í þann flokk
vil ég einnig skipa fantasíu Kjaivals frá 1940,
sem prýðh’ forsíðu bókarinnai’, Húsafellsmynd
Ásgríms frá 1945, sjávarþorpsmynd Jóns Eng-
ilberts frá 1937, búðannynd Schevings frá
1942, uppstillingu Kristínar Jónsdóttur frá
1939, „Eldhúsborði“ Þoivaldar Skúlasonar frá
1941-42, porti-etti Nínu Tryggvadóttur af
Steini Steinari frá 1940, Helreið Ásmundar
Sveinssonai’ frá 1944, „Manni og konu“ Sigur-
jóns Ólafssonar frá 1939, og „íslandslagi“
Svavars Guðnasonar frá 1944.
Sýningin gefur ærna ástæðu til að staldra
við og hugsa sinn gang. íslenzkum myndlistar-
mönnum hefur líklega fjölgað tífalt síðan og
aðstaða til menntunar er ósambærileg. Samt
hef ég gran um að afrakstur síðustu 14 áranna
yrði þunnur á vangann við hliðina á sýning-
unni í Listasafninu. í framhaldi af því væri
kannski ráð að athuga hvað er verið að gera
í Myndlista- og handíðaskóla íslands.
GÍSLI SIGURÐSSON
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 11. JÚNl 1994 3