Lesbók Morgunblaðsins - 12.11.1994, Síða 6

Götumynd frá París eftir Gustave Caillebotte, hinn gleymda „stórmeistara“ frönsku impressjónistanna frá því lok síðustu
aldar. Hvað veldur slíkri gleymsku?
Margt er skrýtið í
kýrhaus listasögunnar
Aþessu ári kom út hjá Máli og Menningu glæsi-
leg listaverkabók eftir franska listsagnfræð-
inginn Jean-Christophe Bailly og heitir einfald-
lega: Að skoða málverk. Undirtitill: 100 meist-
araverk myndlistarsögunnar. Sigurður Páls-
Hvemig má það vera að
helmingurinn af
mannfólkinu, öll
kvenþjóðin, komist ekki
á blað þega gríðarlegir
doðrantar um listsögu
em gefnir út.
Norðurlöndin mega líka
heita utan við þessa sögu
og þar að auki em ýmsar
furðulegar glompur.
Eftir GÍSLA
SIGURÐSSON
son ljóðskáld þýddi textana sem standa við
hveija mynd og hefur gert það af stakri
prýði. Þegar talað er um 100 meistaraverk
myndlistarsögunnar er einungis átt við það
sem gerst hefur á agnarlitlum kima í ver-
öldinni; nefnilega í gömlu Évrópu og að
örlitlu leyti í Bandaríkjunum. Hrokinn er
svo grunnmúraður, að ekki þykir taka því
að nefna á forsíðu bókarinnar, að hér sé
einungis átt við vestræna myndlist. Eftir
því að dæma er öll önnur myndlist veraldar-
innar utan við hinn þrönga farveg sem
kallaður er myndlistarsaga. Miklir menn
erum við Hrólfur minn.
í bókinni eru dæmi um 100 meistara-
verk, allt frá hellamyndunum frá því fyrir
30 þúsund árum til geómetrískar formlistar
Jacksons Pollocks. Höfundurinn flækir sig
ekki í það net að segja þetta mestu eða
beztu meistaraverk listasögunnar og skilur
þannig eftir undankomuleið. Úrtak af þessu
tagi hlýtur alltaf að vera mjög umdeilan-
legt og byggist vitaskuld á persónulegum
smekk. Hitt er svo annað mál að sérfræð-
ingur sem á að hafa aðra eins verðleika
og höfundur bókarinnar, ætti að vera dálít-
ið víðsýnni. Að skaðlausu mætti fækka þar
um þó nokkra Fransmenn og setja til dæm-
is Norðurlandamenn í staðinn, sem ötullega
hefur verið haldið utan við þessa umdeilan-
legu söguskráningu. Eins og venjulega er
það Edvard Munch sem einn Norðurlanda-
manna kemst á blað. Og eins og venjulega
eru hinir yfirauglýstu og yfirútgefnu
frönsku impressjónistar þama hver um
annan þveran. Eins og í fjölmörgum bókum
af sama tagi er það fyrst og fremst frönsk
sýn á listsöguna, sem þama kemur fram;
frönsk þjóðremba.
Þegar þetta bar á góma þar sem áhuga-
menn um myndlist voru og ræddu saman,
sagði einn íslenzkur listsagnfræðingur, sem
ekki hefur beint verið þekktur fyrir víð-
sýni: „Já en það hefur bara verið skrifuð
ein listasaga". Það er rétt 'svo langt sem
það nær, en sannar ekki nokkurn skapaðan
hlut. Sagnfræði listarinnar er nefnilega
ekki byggð á því að halda til haga öllum
staðreyndum svo sem reynt er í sagnfræði
almennt, heldur byggist á vali og mekk
og jafnvel einnig á pólitík og þjóðrembu,
hveiju er haldið á loft og látið komast á
spjöld sögunnar. Að sumu leyti er þetta
svipuð sagnfræði og kommarnir stunduðu
í Sovétríkjunum sálugu, nefnilega, sú að
hagræða staðreyndum, láta sumt hverfa.
Eða að minnsta kosti: Láta sumt ekki fyr-
ir nokkra muni komast uppá dekk. Þannig
hefur saga vestrænnar myndlistar verið
skráð og er enn.
Þessi saga er vitaskuld rétt í öllum að-
alatriðum. Engum kemur til hugar að halda
því fram að Rembrandtar og Píkassóar liggi
óbættir hjá garði. Allir stórsnillingar
þessarar sögu eru á sínum stað og metnir
að verðleikum. Annað vekur grunsemdir.
Til dæmis það að konur komast ekki á
blað. Ekki eitt einasta snifsi er eftir konu
í fyrmenfdri bók, nema ef vera kynni að
konur hefðu unnið að Bayeaux-reflinum,
eða málað hellamyndimar. Um það veit
enginn. En kvenþjóðin er þó helmingur
mannfólksins á þessu menningarsvæði og
það í sögu sem nær yfir margar aldir.
Að þessu leyti er umrædd bók Fransar-
ans Baillys ekkert einsdæmi. Eg gluggaði
í tvær virðulegar listsögubækur og útkom-
an var nánast sú sama. Hver listsagnfræð-
ingurinn virðist éta eftir öðmm. í þverhand-
ar þykkum doðrant, „The History of Art“
sem Qallar um málverk, skúlptúr og arki-
tektúr, útgefin fyrst 1985 og skrifuð af
sjö listsagnfræðingum er ekki nafn á einni
einustu konu í nafnaskránni. Þar era þó
nefnd nærri 500 nöfn. Að vísu koma fyrir
nöfn einstakra kvenna, en þær hafa þá
verið þjóðhöfðingjar eins og Katrín mikla
eða Elízabet I. Svo er nafn sem allir þekkja:
Mona Lisa, sem sýnir að staða konunnar
var löngum sú að sitja fyrir hjá körlunum.
í bókinni er ekki hægt að sjá að konur
hafí borið við að fást við myndlist, hvað
þá að ein og ein hafi staðið jafnfætist körl-
unum eins og ég kem að síðar.
4-
í umfangsmikilli og ítarlegri listasögu,
„A History of Western Art“ eftir Michael
Levey, forstöðumann National Gallery í
London, eru mörg hundruð nöfn á lista-
mönnum í nafnaskránni, en aðeins er þar
ein kona og mynd eftir hana: Barbara
Hepworth, sem er myndhöggvari og að
sjálfsögðu ensk eins og höfundurinn.
Listasaga kvenna hefur enn ekki verið
gefin út svo ég viti, en líklega þyrfti að
gera það til mótvægis. Á þessari öld hafa
komið fram stórmerkir myndlistarmenn úr
röðum kvenna. Nægir að benda á Káte
Kollwitz og Gabriele Múnther, þýzkar lista-
konur snemma á öldinni, Louisu Nevelson
og Georgiu O'Keefe frá Bandaríkjunum
og Fridu Kahlo frá Mexíkó. Þá eru einnig
í þessum stjörnuflokki Sonia Delaunay frá
Frakklandi, Anna Ancher, ein af dönsku
Skagamálurunum, og Helene Schjerfbeck
frá Finnlandi. Af þeim sem nú ber hæst
má til dæmis nefna Niki de Saint Palle,
sem er frönsk, og Louisu Bourgeois, banda-
rísk, sem er orðin öldruð en vakti samt
einna mesta athygfi á síðustu Documenta-
sýningu í Kassel.
Allar þessar konur, og nokkrar fleiri að
sjálfsögðu, eiga sinn örugga sess í listasög-
unni, eða svo mætti ætla. En jafnvel þær
eru ekki taldar með í yfirlitsbókum eftir
virðulega sérfræðinga, sem áður er á
minnst.
Ekki er svo að skilja að þessar frábæru
listakonur hafi orðið fyrstar til að ryðjast
fram á sviðið með einhvern nýjan isma.
Þann flokk fylla örfáir menn ef grannt er
skoðað. Hlutskipti flestra, jafnvel í röðum
hinna frægustu, er að vera að stóram hluta
sporgöngumenn. Staða fyrrnefndra kvenna
í listasögunni helgast hinsvegar af því, að
þær náðu því sem allir myndlistarmenn
keppa að, en fáir ná: Að höndla þann óút-
skýranlega galdur sem veldur því að verk-
ið lifir áfram og heldur gildi sínu.
Þeir sem eitthvað fylgjast með myndlist
þekkja þessi nöfn. Öðru máli gegnir um
nokkrar frábærar listakonur frá fyrri öld-
um, sem tekizt hefur að láta falla í
gleymsku og dá. Um þær er fjallað í athygl-
isverðri bók, „The Obstacle Race“ eftir rit-
höfundinn Germaine Greer, ástralska konu
sem settist að í Bretlandi og varð fræg
fyrir bók sína um „Kvengeldinginn" (The
Female Eunuch). Bókin kom út 1979.
Germaine Greer bendir á að þær konur
sem náðu langt á fyrri öldum, hafi yfir-
leitt verið dætur málara, eða á einhvern
annan hátt verið nátengdar málurum.
Þannig var til að mynda um Elisabettu
Sirani í Bolognia á Ítalíu. Hún var samtíma-
kona Rembrandts og Hallgríms Pétursson-
ar á 17. öldinni; faðir hennar var listmál-
ari. Hún var orðin fúlbinfarin 18 ára göm-
ul, en dó fyrir aldur fram árið 1665 „úr
innantökum". Meðal þess sem varðveizt
hefur eftir Elisabettu Sirani eru nokkrar
madonnumyndir, sem eru hreint ótrúlegar
í áhrifamætti sínum og monúmental upp-
byggingu. Þær eru mun sterkari myndlist-
arverk en madonnumyndir sumra karl-
anna, sem uppi voru á undan Sirani og
urðu m.a. frægir fyrir þetta yrkisefni.
Annað harla athyglisvert dæmi er af
Judith Leyster, sem átti heima í hinu blauta
Hollandi fyrr á 17. öldinni; fædd 1610,
dáin fimmtug árið 1660. Eftir hana eru
til meistaraverk sem verðskulda ekki síður
en margt annað að komast á spjöld lista-
sögunnar. Myndefni hennar er fólk í dag-
legu amstri, eða að skemmta sér og hún
þykir hafa rutt braut fyrir Ter Borch og
fleiri málara sem komu á eftir henni. Hún
stendur nærri þeim frábæra málara Frans
Hals og nær eins og hann þessum fljúg-
andi léttu tökum. Hún var „spontan“ eins
og meðfylgjandi mynd ber með sér og
kannski var það vegna þess að hún hafði
ekki tíma til yfirlegu, þriggja barna móðir
og stundaði þar að auki myndlistarkennslu.
Eiginmaður hennar eínbeitti sér aftur á
móti að knæpum og gleðihúsum í Amsterd-
am.
I bók Germaine Greer segir að ári eftir
að hún deyr, sé hún þegar gleymd og ekki
talin með. Snilldin í sumum verka hennar
var hinsvegar svo augljós að menn hlutu
að taka eftir því og þessvegna hafa þau
hafnað á söfnum. Myndin sem hér er sýnd,
„Kátir félagar" er varðveitt í Louvre í
París, en hún sigldi ekki sléttan sjó þang-
að. Verkið hafði verið selt til Englands,
en fyrirtæki þar í landi seldi það Schlic-
hting barón í París, - ekki sem málverk
eftir einhveija Judith Leyster, heldur átti
það að vera eftir Frans Hals og meira að
segja „eitt það bezta sem eftir hann ligg-
ur“. Baróninn var mjög sæll yfir myndinni