Lesbók Morgunblaðsins - 22.04.1995, Page 3

E
ii ® s [5] [u] ® g] [g a m 0 □ 0 0
Útgefandi: Hf. Árvakur, Reykjavík.
margar og merkar voru í fátæklegum farangri
þeirra íslendinga sem tóku sig upp og fluttu til
Vesturheims á síðustu öld, stundum jafnvel svo
að bækur voru það helzta sem þeir tóku með
sér. Sumt af því hefur sem betur fer varðveizt
og um bækur og handrit í Vesturheimi skrifar
Einar G. Pétursson.
Yngvildur
Þorgilsdóttir Oddasonar er ein af hinum mikil-
fenglegu konum íslandssögunnar og Björn Þórð-
arson taldi hugsanlegt að hún væri fyrirmynd
Guðrúnar Ósvífursdóttur í Laxdælu. Yngvildur
varð 22 ára barnsmóðir og fylgikona Klængs
biskups í Skálholti; hann þá 47 ára, en næsti
ástmaður hennar var 16 ára og með honum
strauk hún af landi brott í karlmannsgervi. Frá
Yngvildi segir Erlendur Sveinsson í 2. grein sinni
um Klæng biskup og miðaldakirkjuna í Skálholti.
íslendingar
stóðu agndofa frammi fyrir þeirri nýju tækni sem
kvikmyndin var, segir Egert Þór Bemharðsson
sagnfræðingur í grein sinni, „Kvikmyndaöld
gengur í garð“ og er 2. grein í tilefni þess að
100 ár eru liðin frá upphafi kvikmynda. Það var
þó fyrst árið 1903 að landsmenn komust í kynni
við kvikmyndir.
Bækur
BERTOLT BRECHT
Þýzkur
iðrunarsálmur
Þórarinn Eldjárn þýddi
Dag einn þá var boðskapur oss að ofan sendur
oss uppálagt að Danzig þeim færðum í hendur.
Vér héldum inn í Pólland og allra síst vér svikum
því sigur þar vér hrepptum á þrem vikum.
Hjálpi’ oss drottinn.
Dag einn þá var hoðskapur oss að ofan sendur
oss uppálagt að Frakkland þeim legðum í hendur.
Vér héldum inn í Frakkland og allra síst vér svikum
því sigurinn vér unnum á fimm vikum.
Hjálpi’ oss drottinn.
Dag einn þá var boðskapur oss að ofan sendur
oss uppálagt að Rússland þeim færðum í hendur.
Vér héldum inn í Rússland en ekkert upp vér skárum
nema’ aðeins dauða og tortímingu á tveim árum.
Hjálpi’ oss drottinn.
Dag einn verður boðskapur enn að ofan sendur.
Af oss þeir vilja hafsbotninn og tunglið í hendur.
Vér sveimum hér og vöfrum í vonleysi á meðan
því veturínn er harður, vér rötum ekki héðan.
Hjálpi’ oss drottinn og vísi oss veginn heim.
Bertolt Brecht, 1898-1956, var þýzkt skáld og leikritahöfundur.
B
B
Maður er 'að skríða und-
an snjóflóðavetri,
með eiminn af þeim
óhugnaði í sér, feg-
inn hvað Esjan er
langt 1 burtu og
Öskjuhlíðin lítil. Sér
löst þröngra fjarða
og kost síns umhverfis. Reynir að vera
jákvæður, þótt fax frá meginlandinu minn-
ist þegar um miðjan mars á nýútsprungin
magnolíublómstur og blómguð kirsuberja-
tré. Grænkan skríður jú að lokum upp á
fjöllin seint í júní og vorið gefur sín fyrir-
heit strax með birtunni. Þreyttar frumur
fara að gróa og ónæmiskerfið að syngja
þjóðsönginn þó það sé varla hægt. Til að
auka sér ánægju má endalaust dvelja við
þann indæla kvikindisskap að finna verra
ástand en sitt sjálfsvorkunnsama eigið.
Reyna að komast með litrófið út fyrir sitt
eigið greni, svo þar sé ekki grátt og svart
í hornunum. Finna svart og grátt hjá öðr-
um og hafa það þar, það er alltaf nóg af
verra. Gott að ég hef það ekki eins og þau
og þau (undir ýmsu fargi) og þeir og þeir
(í stríðinu) og þær og þær (í Uganda) og
það. Og slaka svo á og finna fyrir eymslun-
um og sínum aimenna vanmætti meðan
vorið þrengir sér eins og barnshöfuð eða
lauf, milli fingra, út um lófa og undan
herðablöðunum.
í Reykjavík er miklu minni vetur en úti
á landi. Ég áttaði mig á því einu sinni
þegar ég bjó í litlum firði í litlu húsi og
litlum skóla aðþrengd af vetri, myrkri,
plássleysi og nálægð þess hvíta, kalda,
napra. Hér á þéttbýlislandshorninu flaxast
maður gegnum veturinn í stóru innan-
hússgímaldinu öruggur í steypuskel, á sér
svæði sem erindin liggja, í ýmsum póst-
númerum, í litlum prívatlífsherbergjum og
stórum sölum. Bíleigendur fá veturinn
bara rétt sem svalan blástur í andlitið
Undan vetri
milli bíldyra og húsdyra, en stökkva úr
hitabeltisperlum í bíósali og hverfa þar inn
í stór tjöld. Hér á höfuðborgarsvæðinu eru
ótal útlendir blettir, móteitur gegn fornum
þjóðlífskulda, þangað er gott að flýja und-
an sálarhryðjum sem vilja að gömlum sið
ríma við snjóhryðjurnar. Þeir sem hafa
peninga og vit á því finna varla veturinn
lengur. Ég er að tala um vinjarnar í vetrar-
mörkinni, sólbaðsstofur, gufuböð, pálma-
lundi, suðræna dansskóla, inatsölustaði
sem eru lítil Japan, Líbanon, Kína, Indland
En fölsku örygginu varð haggað með
snjóflóðinu. Kalt hvítt slúmm. Þungt. Ég
reyndi vegna alþjóðahyggju minnar eftir
bestu getu að finna líka til með fólkinu í
Japan, sem var deyjandi af jarðskjálfta
ekki svo langt í burtu heldur. Senda þeim
smá samúð líka flugleið yfir pólinn, þijá-
tíu þúsund fet 747, eins og það þýddi eitt-
hvað. Maður er svo vitlaus að ímynda sér
að samúð skili sér, bara af því maður
getur ekki annað en fundið hana. Vitleys-
an gerir mann glaðan, hví að neita sér
um hana? Enda er samúðin sem er í manni
sjálfum í öllum og lofar að bjarga öllu sem
bjargað verður. Manni sjálfum þegar þar
að kemur.
Forsetinn og biskupinn stigu bæði inn
í dimma birtuna kringum snjóflóðið sterk
og áhrifamikil, á meðan tímalaust skelf-
ingartunglið skein yfir hörmungunum. Það
situr í manni sem þau sögðu, svona dagar
gleymast ekki eins og hinir. Forsetinn
sagði að til væru sár svo vond að tíminn
næði ekki að lækna þau, og hún talaði
um að ekki hefði enn tekist að gera land-
ið að vini. Við gerum kannski landbletti
að vinum tímabundið en aldrei náttúruna
góða, hún er góð/vond. Blessuð sólin ultra-
geislar bráðum allt á norðurslóðum þótt
hún elski það, óson-slæðan er orðin svo
götótt. Við lærum að spá betur í snjóflóð
og göngum inn í nýja árþúsundið með
sólargeislavara í hönd. Þegar vistkerfís-
ógnirnar verða farnar að eitra ráðamenn
fær hið illa í eðli okkar nýjan farveg, neyð-
ist til að beinast gegn sameiginlegum óvini,
götum sem við höfum brussast við að bora
í náttúruna.
Já, undan vetri, biskupinn, hann sagði
í fréttatíma daginn sem snjóflóðið féll,
daginn sem stígur svona greinilega fram
úr þessum hvíta vetri, að guð hefði ekki
látið snjóinn detta. Þá fengu allir að vita
í fréttum er þetta helst að guð er ekki
lengur að vasast í að refsa okkur á óskilj-
anlega skakkan hátt með sjúkdómum, eld-
gosum og tíðarfari, eins og á átjándu öld-
inni. Hann er kominn upp fyrir gott/illt
vafstur náttúrunnar, hann breytist á hverri
öld, „hann hún það“ gengur nú vegi sem
eru rannsakanlegri.- Svo við ættum því
fremur að geta haft hann í okkar frómu
og rauðu risastóru hjörtum.
Fólk með upprifið hjarta af náttúruham-
förunum talaði líka um fréttaflutninginn
af snjóflóðinu. Margir voru viðkvæmir fyr-
ir meiri persónulegri nálægð en áður hefur
tíðkast. I ólíkum stíl fréttaflutnings sér
maður gamla heiminn og nýja.
í gamla heiminum tala prestar ekki um
sjálfa sig, predikunarstíll er afar forn og
óbreytanlegur, eins og ávörp á sumardag-
inn fyrsta fram eftir öldinni, þar sést varla
í dyrnar fyrir lyklum frá fornklassískri tíð.
En þegar óþekka fólkið fluttist til Ameríku
komst svo mikið los á samskiptin innan
um Indjána og vísunda að þar urðu til
vakningaprestar með allt annan stíl, sem
tala um sig og sína bresti, eru persónuleg-
ir. Og þangað komu svertingjar að dansa
og dilla guði og mýktu upp sveifluna. Það
er ekki fornt og fínt í gamla heiminum
að vera persónulegur, aldagamall stíll
ræður framsetningu, hver stíll á hér í
gamla heiminum heima á sínum rétta stað.
Gufan er þung og alvarleg og miklu eldri
en maður heldur. Hún losar varla hósta.
í nýja heiminum voru fyrstu viðtölin
tekin í dagblöðum, á síðustu öld. Nú létta
mannlífsviðtöl fólki álagið, maður kemst
inn í prívatið hjá öðrum, svo óhjákvæman-
leg syndin og sæt/ljótur heimurinn renna
aðeins betur saman en áður.
I nýja heiminum er allt í losi, í Ameríku
þurftu japanskir, norskir, afríkanskir,
skoskir, rússneskir og ítalskir, til dæmis,
að ná sambandi, "svo los komst á allt það
sem forðum átti heima á sínurn rétta stað.
Svo kemur þetta ameríska los hingað í
nýjum stíl í fréttamennsku sem fólki finnst
óþægilegur, nýr. Stöð 2 er meira í nýja
stíl en ríkissjónvarpið. Gamaldags og
íhaldssamt fólk vill hafa prívat, en í nýja
heiminum er ekkert prívat, og til hvers
að hafa stórris? segja þeir. Fólk er þessir
iíka indælu apakettir þegar los kemst á
það, dýrið gengur laust, vill vita allt um
alla, vill segja allt um sig! Voða gaman.
Nýi heimurinn losnar og losnar úr læðingi
og sá gamli herpist við það saman voða
hneykslaður. Það losnar og losnar eins og
vorleysing.
ÞÓRUNN VALDEMARSDÓTTIR.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 22. APRlL 1995 3