Lesbók Morgunblaðsins - 22.04.1995, Side 6

Klængur Þorsteinsson og dómkirkjan 1 Skálholti
Yngvildar saga
Þorgilsdóttur
IUPPHAFI Sturlu sögu í Sturlungusafninu er Yngvild-
ur talin upp sem fimmta bam Þorgils Oddasonar,
mikils höfðingja er deildi við Hafliða Másson. Færð
hafa verið líkindi til þess að hún sé fædd um 1130.
Yngvildur ólst upp á Staðarhóli hjá föður sínum. í
2. GREIN
Yngvildur er makalaus
kona í öllum skilningi,
ein af hinum stórbrotnu
konum íslandssögunnar.
Hún eignast dóttur með
Klængi biskupi, sem þá
var 25 árum eldri, og
síðan hleypur hun dul-
búin af landi brott með
nýjum elskhuga, sem var
mun yngri en hún.
Eftir ERLEND
SVEINSSON
síðustu Lesbókargrein var minnst á tilgátu
Bjöms Þórðarsonar þess efnis að Yngvildur
kynni að hafa aflað sér menntunar í Hóla-
skóla. Telja verður líklegt, að Þorgils hafi
viljað setja dóttur sína til mennta enda
hneigðist hann sjálfur til klausturlífís á efri
árum. Ljóst er að konur koma mjög við
sögu á Hólum, eins og kemur m.a fram í
lýsingunni á Ingunni málfræðikennara þar
við skólann. Hólakirkja, fyrirmynd Klængs-
kirkju, var og helguð Maríu mey. Þess er
síðan getið að Halldór Bergsson hafí átt
Yngvildi, líklega um 1148 til 1150. Ekki
eignuðust þau Halldór böm, enda segir sag-
an að Yngvildur hafi ekki verið unnandi
Halldóri bónda sínum. Þau skilja að skiptum
og ræðst Halldór til utanferðar og andast
í suðurgöngu 1151. Þorgils Oddason, faðir
Yngvildar andaðist sömuleiðis þetta sama
ár í Þingeyrarklaustri.
Barn VerðurTil
Eins og fram kom í síðustu Lesbók gemm
við ráð fyrir, að Jóra biskupsdóttir fæðist í
kringum áramótin 1151/52, á meðan
Klængur er í vígsluför sinni. Af því leiðir
að bamið hefur verið getið vorið 1151. Til
þess þurftu leiðir þeirra Yngvildar og
Klængs að liggja saman, sem vel getur
hafa verið, því á þeim tíma (ca apríl) hefur
Klængur að öllum líkindum verið á Hólum.
Björn Þórðarson bendir á aðstæður Yngvild-
ar um 1151: „Hjúskap hennar var slitið og
hún átti á bak að sjá mikilsvirtum bróður
og föður og ennfremur einni systur. Höfð-
ingi ættarinnar var orðinn annar bróðir
hennar, sem eftir líkum að dæma hefur
verið henni óskapfeldur og hún ekki borið
traust til“. Þessar aðstæður lýsa konu, sem
hefur haft þörf fyrir ást og umhyggju eftir
vonbrigði og sorg. Þetta með öðm gæti
hafa leitt hana í fang klerksins á Hólum,
einkum ef satt er að þau hafi kynnst þar
fáeinum ámm áður. Síðan hafa huggunar-
faðmlög leitt til þess að nýtt líf kviknaði í
móðurkviði, rétt áður en Klængur er út-
nefndur biskupsefni og kjörinn til biskups
alls óvænt um sumarið eins og gert var
grein fyrir í síðustu Lesbók. Ekki er gott
að segja, hvert Yngvildur hefur farið til vist-
ar meðan á utanförinni stóð.
Stofnun Erkibiskups-
DÆMIS í NlÐARÓSI
Klængur Þorsteinsson var vígður til bisk-
ups af Askeli erkibiskupi í Lundi í aprílmán-
uði 1152. Líklegt verður að telja, að hann
hafi haft vetursetu í Noregi 1151 á leið sinni
frá Íslandi til Lundar. Ef til vill hefur hann
byrjað að undirbúa öflun tráviðarins í fyrir-
hugaða dómkirkju, meðan á Noregsdvölinni
stóð þennan vetur. Hann kemst þá ekki hjá
að heyra rætt um stofnun erkibiskupsdæm-
is í Niðarósi og gerir sér þar með grein
fyrir, að hann verður síðasti íslandsbiskup-
inn, sem vígður verður til biskups í Lundi.
Klængur kemur til Noregs að vígslu lokinni
væntanlega vorið 1152. Um sumarið kemur
sendimaður páfa Nikulás Brekespeare kard-
ináli til Noregs frá Englandi, sendur af
páfa til að stofna erkibiskupsdæmi í Nor-
egi. Þar með hefst baráttan þar af fullum
þunga fyrir frelsi kirkjunnar frá veraldlega
valdinu (kirkjuvaldsstefnan). Á þessum
tímamótum í sögu kristninnar á Norðurlönd-
um má telja næsta víst 'að hinn stórbrotni
kirkjuhöfðingi, Klængur Þorsteinsson, gangi
á fund Jóns erkibiskups og geri honum grein
fyrir áformum sínum um að reisa nýja dóm-
kirkju á Islandi. Klængur er manna líkleg-
astur til að hafa hagað þannig orðum sínum
í samtali við erkibiskupinn, að erkibiskup,
- hugsanlega með tilstyrk konungs, -
ákveði að styrkja Klæng í þessum stór-
brotnu byggingaráformum hans, með því
að gefa honum stórvið í stöpla og sperrur
kirkjunnar og fá honum síðan tvö skip til
flutnings á hinni höfðinglegu gjöf heim til
íslands. Við getum séð fyrir okkur, hvernig
hinn málsnjalli Klængur vinnur erkibiskup
á sitt band með því að leggja áherslu á hina
táknrænu merkingu þess að hefjast handa
um byggingu nýrrar dómkirkju á íslandi
úr norskum og íslenskum við í kjölfar þess
að stofnað sé erkibiskupsdæmi í Noregi.
Hvemig hann vekur athygli á táknrænum
samruna hins norska og íslenska byggingar-
efnis í helgidómi sem í vitund manna á
þessum tíma spannaði sjálfan alheiminn eða
allan kristinn lýð, eins og segir í Hómelíu-
bókinni. Með byggingu hinnar nýju dóm-
kirkju í Skálholti úr norskum laufskógar-
stólpum og íslenskum rekaviði yrði um sýni-
lega eflingu kristninnar að ræða í úthéruð-
um hins nýja erkibiskupsdæmis fyrir sakir
elsku móðurkirkjunnar.
Hinn Vitri Og
Málsnjalli Gissur
Gissur Hallsson, sem sagt var frá í síð-
ustu Lesbók, að kominn væri til Noregs
sunnan úr Ítalíu þetta sumar, hefur fundið
sig knúinn til ferðar norður til Niðaróss,
þar sem stóratburðir voru að gerast. Þar
mætir honum sú ægifregn að faðir hans,
Hallur Teitssonar, biskupsefni, hafí látist í
vígsluförinni í Trekt á Hollandi á heimleið
sinni frá Róm og búið væri að kjósa nýjan
biskup, Klæng nokkurn Þorsteinsson, sem
þeir Haukdælir höfðu ekkert yfír að segja.
Þótt Gissur væri harmi sleginn vegna and-
YNGVILDUR Þorgilsdóttir með nýlega fædda dóttur sína, sem skýrð var
Jóra. Með þeim er barnsfaðirinn, Klængur biskup í Skálholti. Það skiptir
máli fyrir skilning á persónu Klængs biskups og athöfnum, að við gerum
okkur grein fyrir sambandi hans og Yngvildar og þá einkum hvenær barn
þeirra hafi fæðst, en um það eru skoðanir fræðimanna skiptar. Yngvildur
Þorgilsdóttir hefur verið ein stórbrotnasta kona sinnar tíðar og telur Björn
Þórðarson, sem skrifað hefur um hana skemmtilega ritgerð, að hún sé fyrir-
mynd Guðrúnar Ósvífursdóttur í Laxdælu.
Mynd: Búi Krístjánsson.
NORSKU stórviðirnir til kirkjub
dregnir upp ísilagða Hvítá um ■
öld; leiguliðar úr Flóa, Grímsnet
láts föður síns og komin væri upp ný og
óviss pólitísk staða með vígslu Klængs til
biskups þá hefur slíkur höfðingi sem Gissur
varla staðið þögull og aðgerðalaus álengdar
hafi hann komið þangað sem þeir Klængur
og Jón erkibiskup sömdu um sín mál. Giss-
ur var sagður „bæði vitur og málsnjallr"
og hafði verið „stallari (formælandi) Sigurð-
ar konungs, föður Sverris konungs“. Ekki
er fjarri lagi að álykta að Gissur hafi að
minnsta kosti hitt Klæng, þar sem hann
stóð í stórviðarstórræðum sínum því sam-
kvæmt Hungurvöku kom Gissur út til ís-
lands með Klængi þetta ár. Hvernig þessi
fýrrum stallari konungs hefur brugðist við
aðstæðum er annars ekki gott að ímynda
sér. Hversu mjög hefur honum fundist sér
vera ögrað með fyrirætlunum Klængs um
kirkjubygginguna? Lagði hann ef til vill
Klængi lið í stórviðarmálinu með þá nauð-
syn í hugá að vinna hinn nýja biskup á sitt
band? Ekki er nauðsynlegt að skera úr um
hver viðbrögð Gissurar hafi verið enda get-
um við ekkert um þau vitað. En fyrr en
seinna hefur hann orðið að ná tökum á
Klængi til að halda ítökum sínum og áhrif-
um í Skálholti. Höfum hugfast að Haukdæl-
ir höfðu fram til þessa haft miklar tekjur
af Skálholtsstað og tekjur þýða völd og
áhrif. Fyrir Klæng hefur hins vegar ekki
verið ónýtt að njóta stuðnings fyrrum stall-
ara Noregskonungs en stórbrotin persóna
Klængs er engu að síður fullfær um að tala
sínu máli við erkibiskup og fá hann til að
leggja sér lið við kirkjusmíðina í Skálholti.
Þegar þeir Klængur og Gissur láta í haf
að áliðnu sumri 1152 í samfylgd skipanna
tveggja með kirkjuviðinn innanborðs, sem
Hungurvaka greinir frá, gerum við okkur í
hugarlund að biskupnum sé mikið niðri fyr-
ir. Að stundin sé svo stórbrotin í vitund
„athafnaskáldsins", þegar undin eru upp
segl og skipin skríða út Þrándheimsfjörð
og halda síðan á haf út, að tilfinningar
skáldsins verði að fá útrás. Hér má rifja
upp, sem getið var um í síðustu Lesbók,
að skáldið Klængur orti dýrt kveðnu vísu,
sem Snorri Sturluson tók upp í Háttatal,
um nauðsyn þess að nýta byr: „Ég bað sveit
á (út á, að fara út á) Geitis glað (skipið)
tíðum, íð es gör at för, drögum lesta hest
(skip eða jafnvel skipalest) á lög, lið (skip)
flýtur, en nýtum skrið“. í skáldskapnum
kemur Yngvildur Þorgilsdóttir upp í huga
hans, sem tjáð hafði honum, er hann lagði
upp í vígsluför sína fyrir ári, að hún gengi
með barn hans undir belti, sömuleiðis ný-
fætt barnið, sem býður hans heima og end-
urspeglar þá fæðingu helgidóms úr stórviðn-
um, sem nú er fluttur yfir hafið. Ef Klæng-
ur hefði þekkt táknfræði frumkirkjunnar
hefði hann skynjað aukna táknræna dýpt