Lesbók Morgunblaðsins - 22.04.1995, Blaðsíða 5

um hetjum hvíta tjaldsins fór fjölgandi, þótt
vissulega væri ekki sagt skilið við Evrópubú-
ana.
Gamla bíó var í Fjalakettinum til ársins
1927 en þá opnaði það í nýjum og glæsilegum
húsakynnum við Ingólfsstræti enda gamla
húsnæðið löngu orðið of lítið. Við breytinguna
fjölgaði sætunum talsvert, voru nú orðin
nærri 600. Nýja húsið var stærsta samkomu-
hús landsins á sinni tíð og var ekkert til spar-
að að gera það eins vandað og vistlegt og
föng voru á. Sett voru í húsið nýtísku hitun-
ar- og lofthreinsunartæki. Þá var það og al-
ger nýlunda að gólf voru lögð gúmmídúkum.
Jafnframt var nýjung að hafa óbeina lýsingu
í kvikmyndasalnum þannig að hvergi sáust
ljóskúlur. Og veitingaaðstaða í bíóinu þótti
til fyrirmyndar. Einar Erlendsson húsameist-
ari teiknaði húsið í samráði við Bíópetersen
en þeir höfðu áður ferðast um nágrannalönd
og kynnt sér nýjungar í slíkum byggingum.
Nýja húsið var opnað 2. ágúst 1927 með frum-
sýningu myndarinnar Ben Hur með Ramon
Navarro í titilhlutverki.
Gamla bíó og Nýja bíó reyndu að sýna
innlendar kvikmyndir af fréttnæmum atburð-
um eftir því sem færi gafst og þau tóku jafn-
yel höndum saman um framleiðslu slíkra
mynda, en prýðilegt samstarf var ætíð milli
þessara bíóa. Þannig framleiddu þau í samein-
ingu kvikmynd af komu Kristjáns konungs X
til íslands árið 1921. Gamla bíó undir forystu
Bíópetersens var þó sýnu öflugra í fram-
leiðslu mynda. Bíópetersen eignaðist sjálfur
kvikmyndatökuvél og hóf gerð eigin mynda
skömmu eftir fyrri heimsstyijöld og var að
alveg fram undir 1930, eða þar til talmyndirn-
ar komu til sögu. Þessar myndir voru sýndar
á undan aðalsýningu í Gamla bíói og hafa
eflaust aukið aðsókn að kvikmyndahúsinu.
Frá árinu 1912 voru þannig starfrækt tvö
kvikmyndahús í Reykjavík. Svo stóð fram í
síðari heimsstyrjöld þegar Tjarnarbíó var
stofnað árið 1942. Þau kepptu um hylli áhorf-
enda og svo virðist sem lítið hafi dregið úr
aðsókn að Gamla bíói þegar Nýja bíó hóf
göngu sína. Þrátt fyrir að íbúar Reykjavíkur
væru aðeins rúmlega 14 þúsund árið 1915
virtist því góður markaður fyrir tvö bíó í
bænum. Það ár var talið að liðlega 300 sýning-
ar hafi verið í hvoru bíói um sig, eða alls
rúmlega 600 myndasýningar alls. Þannig er
ljóst að kvikmyndir urðu fljótlega afar vinsæl
skemmtun almennings.
Bíóhús skutu rótum víða um land á fyrri
hluta aldarinnar og í upphafi fímmta áratug-
arins voru m.a. komin kvikmyndahús á Akur-
eyri, Siglufirði, ísafirði, Akranesi, í Hafnar-
firði, Keflavík, Borgarnesi, Vestmannaeyjum,
Neskaupsstað og á Seyðisfirði og viða höfðu
bíóeigendur reist myndarlegustu samkomu-
húsin á hveijum stað sem einnig urðu at-
hvarf fyrir leik- og íþróttasýningar, söng-
skemmtanir og aðra ijölmenna mannfundi.
Þannig gegndu bíóin margháttuðu hlutverki.
Á sama hátt þjónuðu Reykjavíkurbíóin ólíkum
hópum, t.d. var Gamla bíó lengi helsta at-
hvarf tónlistarmanna í Reykjavík og eftir að
það var lagt niður var slíku starfi haldið áfram
með íslensku óperunni.
„Óþarfar SKEMMTÁNIR“?
Á fyrstu þremur áratugum 20. aldar náðu
lifandi myndir að hasla sér völl á íslandi.
Ekki voru þó allir jafn hrifnir af þessari nýju
skemmtan landsmanna. Þegar árið 1906 var
látin í ljós andúð á kvikmyndum og þess ósk-
að að þær yrðu skammlífar á íslandi og Reyk-
víkingar leituðu sér staðbetri ánægju, eins
og það var orðað, og spurt var í blaðinu Ing-
ólfi 16. des.: „Hvemig væri að skipta nú um
og skoða myndir, sem eru grafkyrrar, en
verða og eiga að verða langlífar?" Þarna var
vísað til málaralistarinnar, sem enn var á
frumstigi innanlands, og engu var líkara en
óttast væri að kvikmyndirnar myndu bera
hinar svokölluðu æðri listir ofurliði, myndu
fanga hug almennings svo gjörsamlega að
annað kæmist naumast að.
Árið 1912 heyrðist heldur betur hljóð úr
horni. Býsnast var yfir áhuga fólks á bíó-
myndum og reyndar sagt að kvikmyndir hefðu
spillandi áhrif á það. Sá sem tók stærst upp
í sig ritaði í Ingólf 12. nóv.:
[það] sýnir ... sig æ betur og betur að
„Bíóin“ þrífast, þau blómgast undursamlega.
Því verður ekki neitað, að kvikmyndahús
geta verið bæði til. skemmtunar og fróðleiks,
þau geta verið hið mesta gagn ef rétt er á
haldið. En hvernig reynast þau hér? Eru þau
skemmtileg, eru þau uppbyggileg? Já það var
nú einmitt þessi spuming sem flaug í huga
minn, þegar ég kom síðast í „Bíó“ og kom
mér til að skrifa þessar línur. „Bíóin“ hér í
bæ geta verið sumum gagnleg, þau eru góð-
ur leiðarvísir útlendum sem innlendum, sem
vilja kynnast menningarástandinu í höfuðstað
landsins. Ég ætla ekki að þreyta ... [fólk] á
því að segja [því] . .. hvaða álit nokkrir út-
lendingar hafa látið í ljósi á þessum hlutum,
þess háttar er aukaatriði, vér Reykvíkingar
erum upp yfir smámunina og sérviskuna hafn-
ir. Hvað varðar oss um það, þótt sumt, sem
sýnt er á „Bíó“ sé svo, að lögreglan á öðrum
menningarlöndum bannar að sýna það opin-
berlega, af því að það sé allt of æsandi og
spillandi fyrir börn og unglinga, sem eru eink-
um sólgnir í að sjá kvikmyndir. Nei, vér erum
ekki hvimpnir, það megum vér þó eiga. Sið-
ferðið verður víst ekki verra fyrir þetta,
hugsa líklega margir. Eftir því að dæma, sem
„Bíó“stjórarnir sjálfir skýra frá, ætti það
ekki illa við, að þeir veldu sér sem einkunnar-
orð þetta einkennilega danska orðtæki: „Jo
galere jo bedre“, og það ættu þeir að láta
mála fyrir ofan dymar á „Bíóunum" sínum
með stóru letri.
Á árum fyrri heimsstyijaldarinnar var víða
mikil neyð á íslandi, ekki síst í Reykjavík.
Margir áttu um sárt að binda; húsnæðisekla
var mikil, matarskortur á köflum og fjárráð
almennings voru takmörkuð. Þegar erfiðleik-
arnir voru einna mestir blossaði upp umræða
um skemmtanir Reykvíkinga og hversu mikl-
um fjármunum væri þar varið í það sem kall-
að var „óþarfi“. I þeim efnum fengu bíóhúsin
væna sneið af gagnrýninni og þær raddir
heyrðust sem vildu banna sýningar þeirra til
þess að koma í veg fyrir að pyngja fátæks
almennings léttist um of. Þar lét t.d. Verka-
mannafélagið Dagsbrún að sér kveða og í
árslok 1915 skoraði það á bæjaryfírvöld að
SUMARIÐ1920 varNýja bíó opnað íglæsislegum búsakynnum
við Austurstræti. TeikningúrFálkanum21.júní, 1930.
REYKJAVÍKUR Biograftheater tók
til starfa í „Fjalakettinum“ (Aðal-
stræti 8) 2. nóvember 1906 og var
þar til ársins 1927.
gera eitthvað í málinu. Og 18. jan. 1917 var
ritað í blaðið Höfuðstaðinn: „Eitt af því nauð-
synlegasta í dýrtíðinni er að vernda almenn-
ing ... gegn bíóunum, þar sem hundruð
manna eyða hundruðum króna á hveiju ein-
asta kvöldi og fá oft ekki upp úr annað en
myndir, glæpamyndir, sem spilla hugarfarinu
freklega." Þeir sem andmæltu bannhugmynd-
um sögðust ekki skilja að einhveijir menn úti
í bæ gætu gerst „skipaðir fjárforráðamenn
almennings" og vildu í „heilagri einfeldni" fá
að ráða því hvað fólk keypti fyrir aurana sína.
Og spurt var hvar drepið yrði niður fæti
næst. „Á ekki að banna að selja bijóstsykur
„núna í dýrtíðinni“?“ var spurt. Og spurning-
arnar dundu yfír í Morgunblaðinu 5. jan.
1916:
Eru sveskjur ekki óþarfi? Og rúsínur? Og
jólakerti, og öll þessi ótætis jólakort, sem ...
narra margan skilding út úr fátæklingunum,
og jafnvel börnunum þeirra? „Á ekki að loka“
konfektbúðum? Á ekki að „banna“ kaupmönn-
um helst að versla með annað en það, sem
ómissandi er til þess að fleyta fram tilver-
unni? - Þetta væri alveg í sama anda og
ekkert vitlausara en að banna mönnum að
kaupa sér bílæti í Bíó. Og hver veit nema
það verði það næsta, er bann-ofstopar þessir
hamast að, verði þeir ekki stöðvaðir af þeim
vitrari mönnum.
Fleiri röksemdum var haldið á loft af „and-
banningum" og m.a. vísað til þess að í öllu
fólki byggi „skemmtunarþrá" sem yrði að fá
einhveija saðningu. Ekkert þýddi að rökræða
það hvort þetta væri eins og það ætti að
vera, eða hvort þetta væri heppilegt því ekki
þýddi að „banna“ mönnum að ianga til að
skemmta sér. Hins vegar ætti takmarkið frá
NYTThús Gamla bíós, opnað 1927.
þjóðfélagslegu sjónarmiði að vera, að seðja
þessa þrá á þann hátt sem samfélaginu staf-
aði minnst hætta af og nú var farið að ræða
siðferði og kvikmyndir, þótt formerkin væru
dálítið önnur en áður.
Bent var á að Reykjavík væri lítill bær og
skemmtanir fábreyttar. Óhætt væri að full-
yrða, að væri aðeins haft ofurlítið eftirlit með
því sem sýnt væri, þá væru kvikmyndasýning-
ar engir eftirbátar annarra skemmtana í sið-
ferðilegu tilliti, og gætu jafnvel oft verið fræð-
andi. Hins vegar væri svo mikið víst, að
væru þær heftar, þá væri alls ekki víst hvort
skemmtanafýsn almennings fyndi betri og
hreinni svölunarlindir. Líklegra mætti telja,
að þá myndi fólk reyna að skemmta sér á
einhvern annan hátt og miður heppilegri, því
svo mikið væri víst, að fólk reyndi eins að
skemmta sér og eyða peningum í skemmtan-
ir eftir sem áður. Af þeim sökum myndi kvik-
myndabann aldrei koma að tilætluðum notum,
heldur myndi eflaust stafa af því meiri hætta
en gagn.
Hugmyndir um kvikmyndabann voru kæfð-
ar í fæðingu en umræðan sýndi engu að síð-
ur ákveðinn ótta við áhrif kvikmynda sem
og hversu vinsælar þær voru meðal alþýðu
manna, jafnvel svo, að á tímum erfíðleika og
fjárskorts var áhugi almennings á bíóferðum
meira að segja talinn geta stofnað afkomu
heilu fjölskyldnanna í hættu. En í deiiunum
um „bann“ eða „ekki bann“ á kvikmyndasýn-
ingum í Reykjavík komu einnig fram sjónar-
mið sem tengdust peningum þótt með nokkuð
öðrum hætti væri. Talið var líklegt að eigend-
ur kvikmyndahúsanna gætu x heimtað háar
skaðabætur yrði atvinna þeirra stöðvuð þeim
að ósekju, fyrst þeir hefðu á annað borð feng-
ið leyfi til atvinnurekstursins og væru búnir
að veija miklu fé til að byggja hann upp.
Jafnframt var minnt á, að Reykjavíkurbær
hefði mikiar tekjur af kvikmyndahúsunum.
Hann gæti því staðið frammi fyrir umtals-
verðu fjárhagstapi ef þeim yrði „lokað“.
Vissulega fékk bæjarsjóður nokkuð í sinn
hlut vegna bíóanna í bænum en það voru fleiri
sem högnuðust því sérstakt gjald sem varð
að greiða fyrir hveija sýningu rann í fátækra-
sjóð. Auk þess veittu kvikmyndahúsin mörg-
um mönnum aukavinnu og bent var á að oft
væru það láglaunamenn sem störfuðu hjá
leim, t.d. sem dyraverðir eða við það að vísa
gestum til sætis og það kæmi þeim sérlega
illa ef húsunum yrði „lokað“.
Þeir voru þó margir sem sáu ofsjónum
yfir meintum ógnargróða kvikmyndahúsanna.
[ ársbyijun 1917 var því t.d. haldið fram að
Reykjavíkurbíóin gleyptu um 180 þúsund
krónur á ári í aðgangseyri, sem var býsna
há upphæð. Til samanburðar má nefna að
áætluð gjöld Reykjavíkurbæjar fyrir árið 1916
voru tæplega 550 þúsund krónur. Þessari
tölu, 180 þúsund, var snarlega vísað til föður-
húsanna og birtar voru tölur um tekjur Nýja
bíós á umliðnum árum en þar kom fram að
þær hefðu ekki farið fram úr 30 þúsundum
króna á ári. Líklegt var talið að tekjur Gamla
bíós væru á svipuðu róli. í samanburði við
annan atvinnurekstur þótti þetta þó dágóður
peningur.
Enda þótt bæjaryfirvöld vildu ekki banna
sýningar kvikmyndahúsa á árum fyrri heims-
styijaldarinnar létu þau bíósýningar ekki al-
veg afskiptalausar. Þannig samþykkti bæjar-
stjóm Reykjavíkur í einu hljóði í október
1918 að fela borgarstjóra að fá tryggingu
fyrir því hjá lögreglustjóra bæjarins að ekki
yrðu sett á stofn fleiri kvikmyndahús en fyr-
ir voru. Og næstu áratugi, eða allt fram í
seinna stríð, neituðu bæjaryfirvöld að veita
leyfi fyrir nýjum bíóhúsum en oftar en einu
sinni var sótt um slík leyfi.
FRAMANDIHEIMUR
„Hvíta TJALDSINS“
Þegar Nýja bíó tók til starfa við Austur-
stræti árið 1920 voru ýmsar nýjungar teknar
þar upp. Ein var sú að hleypa bömum innan
sextán ára ekki inn á almennar sýningar en
hafa í staðinn sérstakar barnasýningar tvisv-
ar í viku, á miðvikudögum og sunnudögum,
og sýna þá skemmtandi myndir og fræði-
myndir við bama hæfi eins og það var orðað.
Lífið í útlöndum var framandi og um svo
margt ólíkt því sem þekktist á Islandi. I rökkv-
uðum sal bíóhúsanna lærðu menn ýmislegt
um hætti annarra þjóða. í Reykjavík og víða
annars staðar kom „filmið“ í stað ótal hluta
sem aðrar þjóðir áttu fyrir - leikhús,
skemmtigarða, listasöfn - og var stærsti
glugginn út að Evrópu og Ameríku. Kvik-
myndirnar, sem bíóhúsin buðu upp á, voru
eins konar tengiliður þjóðarinnar við umheim-
inn á fyrstu áratugum aldarinnar þegar bíó-
myndirnar voru að skjóta rótum og mikilvægi
þeirra virtist síst eiga eftir að minnka á næstu
áratugum, þegar samfélagið var að taka rót-
tækum breytingum.
Heimildir:
Fjallkonan 1903-1910.
Guðjón Friðriksson: Saga Reykjavíkur 1870-1940.
Bærinn vaknar. Fyrri hluti. Reykjavík 1991.
Kvikinyndir á íslandi 75 ára. Afmælisrit. Reykjavík
1981.
HBfuðstaðurinn 1917.
Ingólfur 1906-1912.
ísafold 1903-1919.
Lesbók Morgunblaðsins 25. júlí 1943.
Morgunblaðið 1913-1931
Norðurland 1903.
Reykjavík 1904-1910.
Vestri 1903.
Þjóðólfur 1903-1909.
Höfundur er sagnfræðingur.
fyrsía sinni á íslandi.
Ágœtar sýningar með
The Royal Biokosmograph
Edisons lifandi ijdsmyndir
AUGLÝSING um fyrstu kvikmyndasýningu á
íslandi íblaðinu NorðurIandi27.júní, 1903.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 22.APRIL 1995 5