Lesbók Morgunblaðsins - 22.04.1995, Blaðsíða 8

eldri og komin til vistar hjá Böðvari mági
sínum í Tungu í Sælingsdal í Dölum vest-
ur. „Hon var þá ekkja“, segir Sturlu saga.
Þorvarður hafði slasast um veturinn á leið
frá laugu í Sælingsdal og kemur það í hlut
Yngvildar að hjúkra honum lengi fram eftir
vetri í Tungu. „Þat var rætt að þau Yngvild-
ur mæltist fleira við en aðrir menn, en vin-
ir þeirra synjuðu þess.“ Þorvarður fer norð-
ur til Eyjafjarðar um vorið en hún út á
Meðalfellsströnd, þar sem hún gerði bú að
Ballará. Hún lét sér búa svefnhús og var
þar löngum. „Hún hafði fótarmein um sum-
arið og gekk lítt um sýslur.“ Um haustið
kom þar Þórdís úr Eyjafirði „ok er hún
hafði skamma hríð dvalist, þá ól hún barn“.
Það var nefnt Sigríður en faðir hennar sagð-
ur Þorsteinn Þorleifsson, einnig að norðan.
Hún fór um haustið með barnið norður til
Eyjafjarðar. En eigi að síður grunuðu menn
og gerðu margort um ráð þeirra Þorvarðs
og Yngvildar." Einar bróðir hennar var ekki
ánægður með kvittinn, sem upp var kominn
enda var hér um frændsemisspell hið meira
að ræða, líkt og áður hjá Yngvildi og Klængi.
Heiðri Einars var misboðið og leiðir það til
málareksturs og járnburðar á alþingi sumar-
ið 1158. Klængur biskup var fenginn til að
dæma um skírsluna. Þess hefur áður verið
getið hversu gott var að eiga hann að í
málaferlum, málsnjallan og vel kunnugan
landslögunum. Það traust sem Klængur
nýtur í þessum málum virðist benda til þessa
að frændsemisspell hans sjálfs og Yngvildar
sé ekki á vitorði manna. Segja má að þau
skötuhjúin Yngvildur og Þorvarður hafi sett
allt sitt traust á Klæng með því að fá hann
til að dæma um járnburð á alþingi, sem
sanna skyldi sakleysi þeirra. Varla hefur
Klængur haft áhuga á að greiða götu þeirra,
ef þau Yngvildur hefðu skömmu áður búið
saman í Skálholti en Yngvildur síðan yfír-
gefíð hann til þess eins að leggja lag sitt
við 16 ára strák en Klængur skilinn eftir
með sárt ennið og niðurlægður fyrir alþýðu.
Úrskurður Klængs á þinginu varð sá að þau
Yngvildur og Þorvarður væru saklaus af
þeim sakargiftum, sem á þau voru bomar.
I framhaldi af því býst Þorvarður til Noregs-
ferðar um sumarið og Yngvildur nánast
strýkur af landi brott með honum í karl-
mannsgervi, sem eitt út af fyrir sig var
refsivert athæfi. Upp úr því kemur kvittur-
inn upp aftur og hið sanna í ljós um bams-
burðinn, að hvort tveggja hafi gerst að fram-
in hafí verið mannvilla á Alþingi og bam
getið, sem flokkast undir frændsemisspell
hið meira og varðaði fjörbaugsgarð. Þar
með hefur Klængur biskup verið gerður
ómerkur orða sinna, flæktur í meinsæri fyr-
ir glæpsamlegt athæfí. Þessi meðferð á
Klængi mælir eindregið gegn því að kynni
hafí myndast með þeim Yngvildi á þessu
þingi, sem leitt hafí til þess að að hann eign-
aðist með henni bam, eftir að hún snéri
aftur heim úr Noregi en því vilja ýmsir
fræðimenn halda fram. Það er hins vegar
eftirtektarvert að Klængur er ekki undir
ámæli fyrir að hafa hylmt yfir með Yng-
vildi, þegar afleiðingar þessara mála koma
fyrir alþingi að tveimur áram liðnum.
Noregsdvölin
Þegar Yngvildur kemur til Noregs biður
hún Gregoríus Dagsson ásjár, hinn mesta
vin íslendinga að sögn Snorra Sturlusonar,
en hún er ekki með Þorvarði meðan á Nor-
egsdvölinni stendur, sem segir sína sögu.
Bjöm Þórðarson bendir á að Gregoríus hafí
andast 1161 og því kynni Yngvildur að
hafa komið heim í framhaldi af því, auk
þess sem ákæran á hendur þeim Þorvarði
hafí þá verið orðin fymt. Sturlunga getur
einungis um útkomu Þorvarðar það ár en
ekki Yngvildar. Þorvarður festi ráð sitt og
eignaðist böm með konu sinni og hefur þar
með sagt að fullu skilið við Yngvildi. Þar
með er enn einum kapítulanum í ævi Yng-
vildar lokið. Hennar er ekki getið aftur í
Sturlungu fyrr en að 24 áram liðnum og
þá með Jóra dóttur sinni og Þorvaldi Gissur-
arsyni, tengdasyni sínum. Um þá skoðun
fræðimanna að náin kynni hafi fyrst tekist
með þeim Klængi og Yngvildi eftir að hún
kemur heim úr Noregsförinni og að Jóra
biskupsdóttur komi þá fyrst í heiminn verð-
ur fjallað um í niðurlagsgrein í Lesbók eftir
hálfan mánuð.
Helstu heimildir:
Sturlunga 1 (Útg. 1946)
Hungurvaka
Björn Þórðarson (1949-53): Móðir Jóru biskupsdóttur
Jón Jóhannesson (1956): íslandssaga, 1. bindi
Gunnar F. Guðmundsson (1994): Óbirt efni um dóm-
kirkjuna í Skálholti
Snorra-Edda, Iláttatal.
Hörður Ágústsson (1990), Skálholt, Kirkjur
íslensk hómelíubók
Höfundur er kvikmyndagerðarmaður og vinnur
að undirbúningi kvikmyndaþríleiks í tilefni af
þúsund ára afmæli kristnitökunnar um næstu
aldamót.
íslenskar bækur
og handrit í
N orður-Ameríku
FYRSTU öldum bókagerðar á íslandi eða fram
um 1600 var notað endingargott efni, kálf-
skinn, til að skrifa á. Þegar efni er dýrt vanda
menn það sem þeir skrifa og þess vegna voru
það góðar bókmenntir sem menn settu á skinn.
Vesturför um síðustu
aldamót var eins og
langferð í aðra veröld og
enginn bjóst við að sjá
ættingjana nokkurn
tímann aftur. Þótt menn
gætu aðeins tekið það
nauðsynlegasta með, var
þar góður bókakostur.
Stundum voru bóka-
kistur landnemanna
fyrirferðarmestar þeirra
eigna er vestur voru
fluttar.
Eftir EINAR G.
PÉTURSSON
í þessu efni getum við tekið forfeðuma til
fyrirmyndar. Sinnti enginn að skrifá upp
það sem annar hafði samið var það dæmt
til að glatast og ritin urðu aðeins eintal
höfunda við sjálfa sig. Með þessu varð nátt-
urúrval, aðeins góðar bókmenntir lifðu, vora
skrifaðar upp. Ekki megum við heldur
gleyma að í jafn fámennu þjóðfélagi og var
á Islandi, gat það líka alltaf verið nokkur
tilviljun hvað barst manna á meðal. Einnig
er öraggt að fengur þætti okkur í að hafa
eitthvað af því sem ekki var fyrram talið
þess virði að vera skrifað upp.
Prentlistin var ein af fáum tækninýjung-
um sem íslendingar tileinkuðu sér í lok
miðalda. Jón Arason, síðasti kaþólski bisk-
upinn á Hólum, flutti prentsmiðju til íslands
um 1530. Nokkuð var prentað á næstu ára-
tugum, en þáttaskil verða í prentlistar- og
bókmenntasögu íslendinga árið 1571 er
Guðbrandur Þorláksson verður biskup á
Hólum og gegndi hann því embætti í 56 ár.
Um líkt leyti og prentlistin barst til ís-
lands kom líka pappírinn og þar með varð
framleiðsla á handritum miklu ódýrari og
auðveldari og jókst þar af leiðandi mjög, en
á móti kom að pappírinn var ekki eins end-
ingargóður og skinnið svo að skrifaðar
bækur entust skemur.
Frá því um siðaskiptin um 1550 og nærri
því þangað til Guðbrandur var allur 1627,
eða fram um 1630 var mjög lítið skrifað
upp af fomum íslenskum veraldlegum text-
um. Þetta hefur töluvert verið rannsakað á
seinustu áratugum en mikilla rannsókna er
enn þörf. Guðbrandur biskup Þorláksson
virðist ekki hafa verið snortinn af húman-
ismanum og hafði þar af leiðandi ekki áhuga
á fomum íslenskum ritum. Fyrstur til að
láta hefja uppskriftir fornra sagnatexta að
einhveiju marki var eftirmaður Guðbrands,
Þorlákur Skúlason, sem fékk Jón lærða
Guðmundsson til að skrifa Grænlands annál
1623. Um Jón þennan verður rætt síðar.
II
Stríður straumur íslendinga til Vestur-
heims hófst að marki á 8. tug síðustu ald-
ar. Á íslandi var þá kyrrstætt bændaþjóðfé-
lag, sem gat ekki framfleytt fleira fólki,
ÚR HANDRITINU Lbs. 1235, 8vo í
Handritadeild Landsbókasafns ís-
lands. Handritið er skrifað af Jóni
Guðmundssyni lærða 1596-’76 eftir
prentaðri bók, Euangelia, Pistlar og
Collectur (Hólum 1581). Prentaða
bókin er aðeins til í einu óheilu ein-
taki í Háskólabókasafninu í Uppsöl-
um. Handritið fyllir eyðuna í prent-
aða textanum.
árferði með allra harðasta móti og ekki má
gleyma að álmenn óánægja var með hvað
hægt þótti ganga að ná meiri sjálfstjórnar-
réttindum úr höndum Dana.
Hugmynd þeirra sem fluttust til Vestur-
heims var að byggja nýtt ísland, þar sem
íslensk tunga og þjóðerni lifði áfram. Ein
hugmynd var að Islendingar fengju einir
að byggja Alaska. Fyrir því stóð Jón Ólafs-
son, sem oft hefur verið kallaður ritstjóri.
Hann var fæddur 1850 og var vegna blaða-
skrifa landflótta í annað sinn 1873 og þá
fór hann til Ameríku. Þar komst Jón í kynni
við lögfræðing, sem benti honum á að Al-
aska væri Islendingum heppilegt og 27. júní
1874 skrifaði hann:
Tilgangurinn er að fá þarna land, sem
rúmar margfalt alla Islendinga, hvar
þeir geta haldið tungu sinni og þjóðerni
og myndað udelukkende íslenska stat i
Bandaríkjunum ... ísland á að leggjast
í eyði, en byggjast upp nýtt og frjálst
og endurborið í Alaska. ... Er það ekki
sundlandi fagurt plan! að flytja ísland.
Hugmyndin var líka að hefna sín á Dön-
um. Til að fylgja þessari hugmynd eftir gaf
Jón einnig út bækling um Alaska 1875 og
er það talin fyrsta bókin sem prentuð var
í Vesturheimi á íslensku ásamt kverinu: Nýa
ísland íKanada, en í ritinu um Alaska sagði
Jón:
Ef Islendingar næmu nú land i Alaska
- segjum 10 þúsundir á 15 árum, og
fjöldi þeirra tvöfaldaðist þar t. d. á hveij-
um 25 árum, sem vel mætti verða og
ugglaust yrði í svo hagfelldu landi, þá
væru þeir eftir 3 til 4 aldir orðnir 100
miljónir, og mundu þá þekja allt megin-
landið frá Hudson-flóa til Kyrrahafs.
Þeir gætu geymt tungu sína, aukið hana
og auðgað af hennar óþrjótandi rótum,
og hver veit, ef til vill sem erfingjar hins
mikla lands fyrir sunnan sig, smátt og
smátt útbreitt hana með sér yfir þessa
álfu, og endurfætt hina afskræmdu
ensku tungu.
Síðan bætir Jón við að þessi hugmynd
ÞEKKTASTA skáld þeirra Vestur-íslendinga sem settust að á Nýja íslandi,
Guttormur J. Guttormsson, bóndi í Riverton, sést hér á sláttuvél sumarið 1894
og beitir fyrir hana uxum eða nautum. Sýnir þetta að vélamenningin náði á
þessar slóðir áratugum áður en hún barst til Islands. Þetta snotra timbuhús
byggðu hjónin Helga og Thorvaldur Thorarinson 1883. Það hét þá Flugu-
mýri, en löngu síðar hafði það nafn afbakast í Fliegumyri.