Lesbók Morgunblaðsins - 22.04.1995, Side 9

sé frá amerískum vísindamanni. Þetta verð-
ur að teljast stórbrotin og mikilfengleg
draumsýn hjá 24 ára gömlum manni að sjá
fyrir sér að íslenska yrði tungumál allra
íbúa Norður-Ameríku, jafnframt að leggja
ísland í eyði.
Þótt ég búist vart við að margir Vestur-
farar hafi hugsað eins stórt og Jón Ólafsson
gerði, var samt fullur vilji meðal þeirra að
varðveita íslenska tungu og þjóðemi. Þess
vegna tóku þeir, sem fluttust úr landi og
huguðust aldrei koma aftur, eðlilega með
sér þær bækur sem þeim vora kærastar og
þess vegna fór margt vestur um haf. Þor-
steinn Þ. Þorsteinsson lýsti svo málum á
Nýja íslandi fyrir 1880:
Bókakosturinn var oftast nægur, því að
stundum voru bókakistur landnemanna
fyrirferðarmestar allra eignanna, er
vestur voru fluttar og flaut margt fá-
gætt handrit með hjá sumum, bæði þá
og síðar, þótt aðrir skildu sín eftir heima
eða sendu þau Jóni Sigurðssyni til varð-
veizlu á safnið.
Vesturför var um síðustu aldamót eins
og langferð í aðra veröld og fæstir bjugg-
ust við að sjá ættingjana aftur. Vesturfarar
vora þess vegna m.a. vel útbúnir með guð-
orðabækur og biblíur og lásu húslestra
vestra að íslenskum sið. Fyrsta útgáfa bibl-
íunnar var prentuð á Hólum 1584, en næsta
íslenska útgáfa 1644 er kennd við fyrrnefnd-
an Þorlák Skúlason, Þorláksbiblía. Fyrir 25
árum var seld á uppboði í Reykjavík Þor-
láksbiblía, sem kom vestan um haf. Kaup-
andi var þekktur bókasafnari, Þorsteinn
M. Jónssori, og fór safn hans síðar í Árna-
stofnun. Á titilblaði hennar er nafnið Jón
Torfason í Flatey á Breiðafírði. Þessi maður
var náfrændi mannsins, sem gaf fyrmefnd-
um Brynjólfi Sveinssyni biskupi Flateyjar-
bók, stærstu, veglegustu og best varðveittu
allra íslenskra skinnbóka. Fyrrnefnd Þor-
láksbiblía var í Flatey um líkt leyti og Flat-
eyjarbók var þar seinast. Á biblíunni era
nöfn eigenda hennar fram á 18. öld, en vit-
um því miður ekki hverjir áttu hana í Vestur-
heimi. Tilviljun örlaganna hefur komið því
til leiðar að eintak Þorláksbiblíu og Flateyj-
arbók sem áttu samleið fyrir meira en 300
árum eiga nú samleið aftur á Árnastofnun.
Bækur eiga sér örlög, segir latneskur máls-
háttur og virðist hann hér hafa ræst. Fyrir
síðustu eigendum Flateyjarbókar og þessari
biblíu úr Flatey gerði ég grein í ritgerð í
afmælisriti Jónasar Kristjánssonar, fyrrum
forstöðumanns Árnastofnunar.
Það var ekki talið nóg að hafa meðferðis
bækur til Vesturheims, heldur var mjög
fljótlega farið að huga að einhverri útgáfu-
starfsemi á íslensku og þegar fyrsta vetur-
inn á Nýja íslandi eða eftir jól 1876 var
handskrifað blað gefið út meðal íslendinga.
Á íslandi hét þá stærsta blað Þjóðólfur og
nefndist blaðið Nýi Þjóðólfur;■ en handskrif-
uð blöð voru þá farin að tíðkast á íslandi.
íslendingar sættu sig ekki lengi við hand-
skrifað blað, því að snemma á næsta ári,
1877, var farið að safna hlutafé til að gefa
út blað prentað og kom fyrsta tölublað
Framfara út 10. sept. 1877 í Lundi í Man-
itoba, þar sem nú er Riverton. Útgáfan
hætti sakir fjárskorts í ársbyijun 1880. Jafn-
an er og verður til útgáfu Framfara vitnað
sem stórkostlegs afreks í menntum og
blaðamennsku og var blaðið ljósprentað á
Akureyri á aldarafmæli þess 1977. Árið
1883 byijaði fyrsta blaðið, Leifur, að koma
út í Winnipeg og síðan hefur blaðaútgáfa
ekki fallið niður.
Elsta kunna prentaða ritið á íslensku eft-
ir Vestur-íslending er Prédikun, er Jón
Bjarnason flutti á þúsund ára þjóðhátið ís-
lendinga, 2. ágúst 1874 í Milwaukee, Wisc-
onsin. Þessi ræða var prentuð í Kaupmanna-
höfn sama ár, eða 1874. Prentun á íslensku
í íslendingabyggðum í Kanada hófst 1877
með Framfara, en bókaútgáfa nokkru síðar
og kemst vel á stað um 1890. Ekki er
hægt að segja annað en útgáfa prédikunar-
innar hafi verið fyrirboði þess að trúardeilur
settu mjög svip sinn á félagslíf Vestur-
íslendinga lengi. Hófst útgáfa á trúarritum
snemma, og nokkur trúarrit voru prentuð á
9. áratugnum. Þessi útgáfa varð mikil að
vöxtum. Það hefur verið sagt, að til íslands
hefðu á Landnámsöld flutt þeir Norðmenn
sem minnst trúaðir voru, en þeir trúuðustu
af þeim sem fóru, urðu eftir í Færeyjum.
Þeir íslendingar, sem fluttust til Vestur-
heims, vora þeir trúuðustu á íslandi. Þarna
segja gárungar er komin skýring á trúardeil-
unum í Ameríku, sem vora á sama tíma
óþekktar á íslandi.
Eins og Daisy L. Neijmann getur sétstak-
lega í bók sinni og hefur úr skýrslu Kanada-
manna er dugnaður íslendinga við ljóðagerð
talinn einstaklega mikill og sýnir þetta ást
þeirra á bundnu máli. Samkvæmt skrá um
bækur á íslensku eftir Vestur-íslendinga era
íslenskar ljóðabækur útgefnar í Ameríku
■jjcjpej*spfr’
(jiVvumuít
•^rSurr ötl S)cot}Ct.bv|<9t
~f}iMÍ)t/tsrcoT Öjviytínf'/
í W eM* u',vk)
Ja, 0)uvi Effoutrún.
KlJiv O
(Afifl Jífáf&uu..
f/Í'jíitAV tOmi Vn
'wf/vfofurn/' <fi/i
mvn
Ufnfitvr í(ý/u./juS//u.T..
jew* drf0eft.tr írntvnu.
þo íj)u,7i J/Fj'uuj; cnun. -í
AffJ/jJJ../, t
.'ffjoxf). ÚAAlþ i
iivfrt Cvoia híjfir ,(;f . i/cfofo.
Jiu/ Crr' 'Wvíþt Jóci/o r...........
.' ■ - .
MEÐAL handrita sem höfundur þessarar greinar sá í íslenska bókasafninu í
Winnipeg er áður óþekkt eiginhandrit Bólu-Hjálmars að kvæði hans Hallmund-
arkviðu, sem hér sést inngangur að. Er það einn ein sönnun þess að mörg
merkileg handrit hafa farið með Islendingum vestur um haf.
ÚR HANDRITINU Lbs 2131, 4to í
Handritadeild Landsbókasafns ís-
lands. Handritið er skrifað af Sig-
mundi Matthíassyni Long í Winnipeg
árið 1894. Hér er upphaf seinasta
kvæðis í 26 kvæða flokki og er ekk-
ert kvæðanna varðveitt annarsstað-
ar. Hér lýsir höfundur kvæðanna,
Jón Guðmundsson lærði (1574-1658),
Bjarnarey út af Vopnafirði þar sem
hann dvaldi a.m.k. árið 1635-’36.
alls 133 og að auki vora 52 ljóðabækur
gefnar út austan hafs. Þessar tölur segja
ekki allan sannleikann um framleiðsluna,
því að margir hafa látið prenta ljóð eftir sig
í blöðum og tímaritum og eftir önnur skáld
hefur ekkert verið gefið út. Fyrsta ljóðabók-
in var prentuð 1887 og stóð að henni með-
al annarra Jóhann Magnús Bjarnason, sem
nefndur verður hér síðar. Á seinustu áratug-
um virðist meira um að ljóðabækur eftir
yestur-íslensk skáld hafi verið prentaðar á
íslandi og þar koma þær út enn. Árið 1993
kom út endurprentun á ljóðabók Káins og
næsta prentun á undan aðeins fimm árum
áður.
Það eru ekki aðeins ljóð íslenskra skálda
í Vesturheimi, sem voru gefin út þar heldur
einnig ljóðabækur höfuðskálda 19. aldar
eins og Jónasar Hallgrímssonar og Kristjáns
Jónssonar, en þeir voru báðir látnir þegar
vesturferðir hófust. Ljóðabækur eftir fleiri
skáld sem aldrei fóra til Vesturheims komu
út í Winnipeg.
Mörg voru skáldin. Rithöfundurinn Jó-
hann Magnús Bjarnason sagði í bréfi til
Stephans G. 28. jan. árið 1899:
Hér í byggð eru um fjörutíu fjölskyldur,
og er víst 5ti hver maður og kona talin
vera skáld (af fólkinu sjálfu, vel að
merkja).... Eg þekki tvo karla, sem tóku
til að yrkja í fyrsta skiptið, þegar þeir
voru komnir hátt á sjötugs aldur; annar
þeirra á nú nærri hálft koffort af hand-
ritum.
Þessi mikla og eðlilega misjafna fram-
leiðsla hefur e.t.v. haft þau áhrif að menn
hafa gert of lítið úr íslenskum handritum
meðal Vestur-íslendinga.
Annar stærsti flokkur bókmennta meðal
íslendinga í Vesturheimi voru þýddar skáld-
sögur, en um 130 slíkar sögur voru gefnar
út á áranum 1890 til 1933, en um 1920
virðist eftirspurnin hafa minnkað því að
eftir það koma aðeins út fimm skáldsögur
þýddar á íslensku. Þessi útgáfustarfsemi var
mikil í upphafi því að 8 þýddar skáldsögur
voru gefnar út árið 1892, en það ár áðeins
gefin út á íslandi 4 þýdd skáldrit eða helm-
ingi færri en í Vesturheimi. Alls telst mér
svo til að um 290 þýddar skáldsögur hafi
verið gefnar á íslandi á árunum 1890 til
1920 og hefur þessi útgáfa í Vesturheimi
nálgast að vera hálfdrættingur á við útgáf-
una á íslandi. Meiri hlutinn af þessum skáld-
sögum birtist fyrst í blöðunum Lögbergi eða
Heimskringlu og var oft sama setningin
notuð. Barst margt af þessum bókum til
íslands og eru sumar vinsælar og endur-
prentaðar enn þá. Auðvelt er að sjá ástæð-
ur þess að hætt var að þýða skáldsögur á
íslensku, menn hafa átt að geta lesið skáld-
sögur á ensku og því var ekki lengur nein
þörf eða.markaður fyrir þýðingar.
Athygli vekur að frumsamdar skáldsögur
í Vesturheimi eru tiltölulega fáar ef borið
er saman við ljóðabækur og þýddar skáld-
sögur eða aðeins 22, sem er fátt miðað við
hina fyrrnefndu flokkana. Athygli vekur líka
að 26 frumsamdar skáldsögur er snerta
Vestur-íslendinga eru prentaðar á íslandi
og munar þar mest um rit vestur-íslenska
skáldsins Jóhanns Magnúsar Bjarnasonar,
sem er þekktastur vestur-íslenskra lausa-
málshöfunda og bækur hans enn á markaði.
Þessi fyrrnefndi fjöldi skáldsagna, 22, er
í raun ijórðungi of hár, af því að þar í flokki
eru sex sögur, sem kalla má fornsögur eða
fomsagnastælingar. Fastus saga og Erm-
enu, Hellismanna saga, Króka-Refs saga,
Nikulás saga leikara, Parmes saga loðin-
bjarnar og Starkaðar saga Stórvirkssonar.
Meirihlutinn af þessum sögum hlýtur að
vera prentaður eftir handritum íslendinga
i Vesturheimi, en eru ekki endurprentanir
gamalla útgáfna. Dæmi er um að saga hafi
verið gefín út eftir handriti í Vesturheimi,
en ekki endurprentuð eftir útgáfu sem var
til áður. Sérstök ástæða er til að nefna
Hellismanna sögu, sem fjallar um atburði á
10. öld en var samin snemma á 19. öld af
Gísla Konráðssyni. í því sambandi ber að
nefna að sagnir era um að ein slík saga,
Jökuldæla, hafi borist vestur um haf, en
hefur ekki komið í leitirnar þótt leitað hafi
verið eftir, svo að hún virðist hafa glatast
vestra.
Þá er að ræða um það rit sem var upp-
haf mikilla ritstarfa um og eftir íslendinga
í Vesturheimi. I Landnámabók er eins og
kunnugt er sagt hvaðan hver landnámsmað-
ur kom til íslands og hvar hann settist að.
Þegar íslendingar komu til Ameríku sáu
þeir að sambærilega vitneskju yrðu þeir að
varðveita um landnám sitt. Þegar árið 1889
var farið að ræða um það og mjög mikið
af slíku efni birtist í Almanaki Olafs S.
Thorgeirssonar sem kom út 1895 til 1954.
_ Nærri því frá upphafi var í Almanaki
Ólafs skrá um mannslát meðal Vestur-
íslendinga og oft var þáttur af íslenskum
landnemum í tiltekinni byggð. Einnig er þar
mikið af greinum um einstaka menn og er
ritið því hrein gullnáma fyrir ættfræðinga
beggja vegna hafsins. I greinum í Almanak-
inu um byggðir vestra sést víða mikill ætt-
fræðiáhugi og einn lét prenta ættartölu
„Frá landnámsmanni til landnámsmanns“.
Þar var byijað á landnámsmanni á íslandi
og ætt rakin til landnámsmanns á Nýja-
íslandi. Einn lét prenta nærri 40 síðna ætt-
artölu. Landnemi einn skrifaði landnáms-
sögu sína, af því hans var hvergi „getið í
landnámssögu, sem enn hefir verið skráð,
en mér fanst eg eiga sama rétt og aðrir
gamlir landnemar, þó eg viti ekkert um
ættartölu mína og geti ekki rakið til kon-
unga og hersa“. Þessar ættartölur hljóta
að hafa borist í handritum frá íslandi. Fáar
ævisögur hafa komið út eftir Vestur-íslend-
inga og geta menn velt fyrir sér skýringum
á því.
Þegar Almanakið er skoðað og litið yfir
sögu einstakra byggða er alhyglisvert hvað
mr er sagt um lestrarfélög og bókiðnir.
Almennt virðast lestrarfélög hafa verið
stofnuð í byggðum Vestur-Islendinga, en
iegar um 1920 fer lestur íslenskra bóka
minnkandi meðal yngri kynslóðarinnar.
III
Þegar ég var nýlega orðinn stúdent nú
fyrir meira en 30 árum, kenndi ég einn
vetur í Stykkishólmi. í skólann hafði nokkr-
um árum áður komið bókasafn frá íslenskum
manni í Tacoma á Kyrrahafsströnd Banda-
ríkjanna. Maður þessi hét Eyjólfur S. Guð-
mundsson frá Fjósum í Dalasýslu. Eyjólfur
fór vestur 15 ára, hafði eignast töluvert af
bókum og lagt svo fyrir þegar hann dó
1938, að þær færu að skóla við Breiðafjörð.
í þessu bókasafni era fáein handrit.
Eyjólfur þessi fékkst sjálfur nokkuð við
ritstörf og fóru handrit með ritverkum hans
til Richards Becks og lét hann prenta svolít-
ið úr þeim. Síðar afhenti Beck handrit þessi
Landsbókasafni íslands. í sama árgangi
AJmanaksins era nokkur bréf til Eyjólfs frá
Jóhanni Magnúsi Bjarnasyni rithöfundi og
segir Beck að þessi bréf séu í fóram sínum
en ekki eru þau sjáanleg meðal þeirra hand-
rita sem Beck afhenti Landsbókasafni ís-
lands. í september 1993 hélt Böðvar Guð-
mundsson fyrirlestur í Winnipeg og ræddi
um mikið og margþætt gildi bréfa sem fóru
milli vesturfara og fólks á íslandi og nauð-
syn á að varðveita þau. (Fyrirlesturinn birt-
ist í Lesbók vorið 1994.) Gleðilegt er að
heyra að áhrifa frá þeim fyrirlestri er þegar
farið að gæta og er fyllsta ástæða til að
hnykkja á því, Eg þykist fullviss að þessi
bréf frá Jóhanni Magnúsi séu af merkilegra
taginu.
Annað dæmi áþekkt er rétt að nefna. í
afmælisriti til hins stórmerka bókamanns
og bókavarðar, Halldórs Hermannssonar í
Cornell í íþöku, skrifaði Stefán Einarsson,
prófessor við Johns Hopkins háskólann í
Baltimore, grein um bókasafn Nikulásar
Ottensons, sem keypt var til Baltimore. Þar
gerði Stefán grein fyrir Nikulási þessum,
sagðist honum m. a. svo frá að e.t.v. hefði
hann staðið fastari fótum í íslenskri alþýðu-
menningu gamalli en flestir aðrir. Nefndi
Stefán sem dæmi að hann hefði gefið út
rímur eftir föður sinn. Nikulás gaf Lands-
bókasafni íslands handrit þessara rímna.
Nikulás kvað Minni Nýja íslands, formanna-
tal frá landnámstíð til vorra daga og gaf út
í sérstöku kveri 1934. Þar er getið um hvern
formann við Winnipegvatn í vísum og er
þetta eina ritið sem helgað er sérstaklega
íslenskum fiskimönnum þar. Þetta kver er
eins konar formannavísur og í raun sagna-
ritun, ekki nútímaleg en mjög íslensk.
Þótt Nikulás hefði gefið nokkur handrit
til íslands er í ritgerð Stefáns einnig skrá
um nærri 30 handrit hans. Þau era flest frá
19. öld, en ekki gat Stefán séð að efni allra
þessara handrita væri kunnugt annars stað-
ar. Nokkur þeirra hafa verið notuð við rann-
sóknir á sögum frá því um 1800 eða vora
þýddar um sama leyti og njóta sögurnar
skrárinnar. Það er næsta líklegt að víða
hafi verið til og séu til handrit í Ameríku
eins merkileg og jafnvel merkilegri sem
engum fræðimannLer neitt kunnugt um.
I stærsta íslenska bókasafni í Ameríku,
í Cornell í Ithaca, þar sem Halldór Her-
mannsson var bókavörður, er nokkuð til af
íslenskum handritum. Þótt þau séu mörg
sama eðlis og þau sem áður voru nefnd er
uppruninn annar því að þau bárust ekki
vestur um haf með vesturföram heldur til
safnarans Willards Fiskes. Hann hefði
eflaust getað safnað miklu fleiri handritum
en hann vildi að íslensk handrit væra á ís-
landi. Síðastliðið haust kom út nákvæm
skrá um þessi handrit. Með íslendingum
bárast ekki heldur íslensk handrit sem nú
eru í Harvard, en þau átti þýski prófessor-
inn Konrad Maurer. Meðal þeirra handrita,
sem Fiske og Maurer eignuðust era þijár
lögbaikur, Jónsbækur, á skinni.
I Handritadeild Landsbókasafns íslands
er stórt og merkilegt handritasafn og þang-
að hefur margt borist úr Vesturheimi. Elst
af stórum handritasöfnum þaðan mun vera
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 22.APRÍL1995 9