Lesbók Morgunblaðsins - 30.03.1996, Blaðsíða 11

ÞÓRÐUR Guðmundsson hreppstjóri á Neðra Hálsi, Guðrún Guðmundsdóttir kona hans, sex börn þeirra og ein fóstur-
dóttir, - öll í sínu fínast pússi á vordegi 1882. Tilefnið var ferming í Reynivallakirkju.
Svipmynd
frá hörðu ári
rá því Skaftáreldar og Móðuharðindin þjörmuðu
að þjóðinni á síðustu áratugum 18. aldar, eru
harðindaárin uppúr 1880 að öllum líkindum
einhver skelfilegsti tími sem landsmenn hafa
orðið að þola. Þessi harðindi náðu hámarki með
Lítið er um ljósmyndir
frá harðindaárunum
miklu á níunda tugi
síðustu aldar. Þessvegna
er mikill fengur að
ljósmyndunum sem
Frank Ponzi fann í
London og bókinni
ísland fyrir aldamót sem
út kom fyrir síðustu jól.
GÍSLl SIGURÐSSON
tók saman
fimbulvetri 1881 en gífurleg samfelld harð-
indi voru svo að segja í 5 ár eftir það. Svo
rammt kvað að þessu, að víða fór klaki ekki
úr jörð að sumarlagi og sá litli heyfengur
sem náðist var svo smágerður að oft var
ómögulegt að nota venjulegt heyband til að
koma honum á klakk. Það er gersamlega
óskiljanlegt nútímafólki, að ekki skyldi verða
búfjárfellir og hungursneyð og sjaldan hefur
sú staðhæfing átt betur við en þá, að ísland
sé utan við takmörk hins byggilega heims.
í þeim íslandssögubókum sem notaðar
eru til kennslu í skólum hefur furðu lítið
verið vakin athygli á þessu þungbæra tíma-
bili; áherzlan er yfirleitt á stjórnmálin og
sjálfstæðisbaráttuna. Á það er þó minnst
að allmargir íslendingar hafi flutt til Vestur-
heims; einkum Norðlendingar. Það voru
bæði þeir sem ekki gátu fengið jarðnæði,
því sveitirnar voru ofsetnar og möguleikarn-
ir í tómthúsmennsku á mölinni ekki uppör-
vandi. En kannski voru það framar öðrum
þeir kjarkmestu sem tóku sig upp og fluttu
vestur í óvissuna; menn sem sáu einfaldlega
enga framtíð eða búskaparskilyrði við annað
eins tíðarfar.
Engin Heimild Er A Við
Ljósmyndina
Við eigum enskum ferðamönnum mest
að þakka þegar litið er til heimilda í mynd-
um frá 18. og 19. öld. Með nokkrum leið-
öngrum voru frábærir teiknarar og við
erum alltaf, bæði hér í Lesbók og
annarsstaðar, að grípa til þessara
teikninga. Ljósmyndin kemur ekki til
sögunnar hér fyrr en um miðja síðustu öld;
raunar eru fyrstu Reykjavíkurmyndirnar,
sem Alfred Des Cloizeaux tók með
Daguerre-aðferðinni, frá 1846.
Þær 19. aldar ljósmyndir sem til eru eft-
ir íslendinga eru flestar teknar eftir 1890,
nema hvað Sigfús Eymundsson var byijaður
1866 og á mikinn heiður skilinn fyrir sitt
brautryðjandastarf. En bæði hjá honum og
öðrum sjást oftar myndir af fyrirfólki og
hátíðlegum tilefnum en lífsbaráttu alþýð-
unnar. I myndabók sem Norðri gaf út 1955
og heitir Gamlar myndir, eru myndir af
fyrirmönnum eins og t.d. séra Matthíasi
framan við kirkjuna í Odda, Lefolii kaup-
manni á Eyrarbakka eða Hannesi Hafstein
og séra Árna á Skútustöðum að ganga til
þingsetningar. Það þættu ekki vönduð
vinnubrögð núna, en ljósmyndara og ártala
er ekki getið í þessari bók.
En þegar kemur aftur til harðindaáranna
uppúr 1880 fer að verða fátt um fína drætti.
Þessvegna var það eins og hver annar hval-
reki þegar Frank Ponzi listfræðingur og
rithöfundurý Mosfellssveit, fann ljósmynda-
albúm frá íslandi þessara ára í fornbóka-
verzlun í London árið 1987. Frank Ponzi
hefur áður gert menningarsögulegar upp-
götvanir fyrir ísland, en þessi fundur hans
er með ólíkindum og margur hefur fengið
fálkaorðuna fyrir minna.
Það hefði þó í mörgum tilvikum verið
erfitt eða ómögulegt að vita um staði og
fólk í þessum myndum, ef annar ennþá ólík-
legri fundur hefði ekki átt sér stað. Tveim-
ur árum seinna fannst í einkasafni í Skot-
landi afrit af dagbók úr íslandsför frá árun-
um 1883 og 84. Frumritið var týnt en kom
ekki að sök. Sama rithönd var á dagbókinni
og athugasemdum í albúminu. Dagbókar-
færslurnar vísuðu stundum beint til mynda
í albúminu og nú var Frank Ponzi kominn
á beinu brautina. Árangurinn birtist_ fyrir
jól i fyrra, þegar út kom bók hans, ísland
fyrir aldamót. Þótt hún sé stór um sig og
glæsileg er hitt eins víst að hún hafi orðið
undir í jólabókaflóðinu og því skal bent á
hana hér.
Bretar og Skotar voru manna ötulastir í
ferðalögum á Viktoríutímanum. Bæði fóru
þeir um sitt eigið heimsveldi, en einnig til
„exótískra", þ.e. ævintýralegra og framandi
staða. ísland var tvímælalaust þar á meðal
og þá ekki sízt fyrir hlunnindi sem brezkir
sportmenn kunnu að meta; nefnilega lax-
og silungsveiðar í ám og vötnum.
Meðal skozkra sportveiðimanna sem
vöndu komur sínar til íslands uppúr 1880
voru tveir „séntilmenn“, Burnett og Trevely-
an. Bæði ljósmyndirnar frá íslandi, svo og
dagbókin, eru úr fórum þeirra. Báðir voru
stórættaðir og vel efnum búnir yfirstéttar-
menn; Burnett hafði lært þýzku og frönsku
og ferðast um Ameríku og Vestur-Indíur.
En mestan part bjó hann í London. Bur-
nett, klæddur á mynd í skozkt vaðmál,
minnir talsvert á íslenzkan óðalsbónda, til
dæmis Böðvar á Laugarvatni. í þtjár fyrstu
íslandsferðirnar tók hann vin sinn, Walter
H. Trevelyan með, en Walter lézt þá fyrir
aldur fram og eftir það fór Burnett þrívegis
í íslandsferðir, þá einsamall.
Ljósmyndavél í
Farteskinu
í byijun níunda áratugs 19. aldarinnar var
ljósmyndavélin komin á það þróunarstig að
menn gátu tekið hana með í ferðalög. Ljós-
myndir voru þá teknar á glerplötu með ljós-
næmri húðun. Um 1880 kom þurrplatan til
sögunnar og leysti af hólmi votplötuna, sem
verið hafði mun þyngri í vöfum og varð
helzt að hafa framköllunartjald meðferðis á
ferðum til þess að hún nýttist. Þeir Burnett
og Trevelyan höfðu meðferðist nýjustu
„græjur“ og vegna þess hve glerplöturnar
voru stórar, eru myndirnar afar skýrar. Líkt
og fleiri erlendir teiknarar og ljósmyndarar
beindu þeir Burnett og Trevelyan sjónum
sínum - og linsum - að húsakosti, lífsstíl
og hversdagsstörfum hins venjulega strit-
andi manns. Um muninn á lífskjörum í Bret-
landi Viktoríutímans og á íslandi, svo og
harðindatímabilið á níunda tugnum segir
Frank Ponzi svo í bókinni:
Ljósmyndirnar úr fórum Trevelyans og
Burnetts sýna einstaklega glöggt mun-
inn á lifnaðarháttum Breta og Islendinga
á þeirra dögum. Auk þess sem þær bera
vitni augljósum menningarlegum og fé-
lagslegum andstæðum skýra þær þann
gífurlega mun sem var á hag þjóðanna
tveggja. Aldrei verður sá munur jafn
átakanlega augljós og ef saman er borið
það sem allt snýst um hjá gestum og
heimamönnum. Annars vegar er vel efn-
aður ferðalangur, sæll í sinni trú á hag-
sældina í Bretlandi, sem er öruggt með
sig og stendur á hátindi heimsveldissögu
sinnar, kominn til þess að stunda áhuga-
mál sín, gera verzlun, stunda veiðiíþrótt
sína og leita sér dægrastyttingar. Hins
vegar er íslendingurinn, langoftast la-
maður afmargra ára harðindum, áföllum
af náttúruvöldum og útlendri stjórn og
dregur fram lífið á fiskveiðum og sauð-
fjárbúskap sem hann stundar uppd von
og óvon, háður duttlungum veðurs og
árstíða og því smáræði sem hafðist af
viðskiptum við Dani og Breta.
Hin félagslega og efnahagslega gjá
sem þarna var til staðar breikkar jafn-
vel enn ef litið er sérstaklega á það tíma-
bil sem hér kemur við sögu. Veturinn
1881 var einn sá harðasti í manna minn-
um og hafði í för með sér kuldatíð 1882
og hafís sem lagðist upp að öllu Norð-
vesturlandi og hindraði nær alla sjósókn
þaðan. Helkuldinn sem lagði yfir landið
í þrálátri norðanátt hafði fljótlega sín
áhrif í flestum verstöðvum, torveldaði
veiðar og olli því að sama og engan afla
var að hafa... A Suðurlandi blés hag-
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 30. MARZ 1996 1 1