Lesbók Morgunblaðsins - 03.08.1996, Blaðsíða 5

Ljósm. líklega Jón J. Árnason.
ÞÓRSHÖFN um síðustu aldamót. Við sjóinn sést veslunarhús 0rum og Wulffs með fána við hún. Nær er geymsluhús fyrirtækisins. Fjær er Ingimarshús. Skipin á legunni eru
strandferðaskipin Egill og Hóiar.
ÞESS VAR minnst dagana
19.-21. júlí með veglegum há-
tíðarhöldum á Þórshöfn að 150
ár eru liðin síðan Alþingi sam-
þykkti lög um löggildingu stað-
arins sem verslunarstaður. Af
sama tilefni hefur Þórshafnar-
hreppur ráðist í að láta rita
sögu hins forna Sauðaneshrepps á Langanesi
og þéttbýlis á Þórshöfn.
Lónafjörður skerst til austurs inn úr Þistil-
firði og við hann austanverðan er Þórshöfn.
Skipalægi var talið þar allgott frá fornu fari
og fyrr á öldum var þangað nokkur sigling. í
lok 16. aldar var sérstaklega mikið um kaup-
skipakomur til íslands og komu þá kaupmenn
á hafnir sem alla jafnan var ekki föst sigling
til. Ein þeirra var Þórshöfn og það voru mest
Þjóðveijar sem þangað komu og kölluðu þeir
staðinn Dureshaue.
Með tilkomu einokunarverslunar árið 1602
lagðist sigling á Þórshöfn alveg niður og Þistl-
ar, Langnesingar og Ströndungar sóttu þá
verslun til þess verslunarstaðar sem þeim hent-
aði, Húsavíkur eða Vopnafjarðar. En þegar
Danir innleiddu umdæmaverslunina árið 1684
versnaði hagur þessa fólks mjög, að minnsta
kosti Þistla og Langnesinga, því þá var þeim
gert að sækja alla verslun til Húsavíkur. Þang-
að áttu þeir langan og erfiðan veg að fara en
miklu auðsóttara til Vopnafjarðar. Sumir létu
ekki segjast og héldu áfram að sækja verslun
til Vopnafjarðar og eftir aðeins fá ár reis um
þetta athæfi ágreiningur milli kaupmannanna
á Húsavík og Vopnafírði. Með milligöngu land-
fógeta tókst þó að leysa deiluna árið 1691 og
var verslun Þistla og Langnesinga á Vopna-
firði eftir það lögleg. Einnig áttu þeir viðskipti
við duggara sem sóttu til Islands til veiða.
Við upphaf fríhöndlunar árið 1787 voru
stofnaðir sex kaupstaðir á landinu en innan
umdæma þeirra máttu vera úthafnir. Á Norð-
austurlandi voru Húsavík og Vopnafjörður út-
hafnir. Árið 1790 gaf Sölunefnd konungseigna
vilyrði um aðstoð við að stofna verslun á Þórs-
höfn en lítið varð um efndir.
Vorið 1839 leyfðu stjórnvöld kaupmönnum
á Vopnafirði og Raufarhöfn að versla á Þórs-
höfn með því skilyrði að varningur væri seldur
þar sama verði og á hinum höfnunum. Verslun-
in var sú sama á báðum stöðunum, 0rum &
Wulff. Reynslan lofaði góðu og því lagði Al-
þingi það til við ráðamenn í Danmörku árið
1845 að Þórshöfn yrði löggilt sem verslunar-
staður og gekk það eftir ári seinna. Þrátt fyrir
löggildinguna komst föst verslun ekki strax á
fót á Þórshöfn. Fyrst í stað hafði verslun 0rum
& Wulff þar sumarviðskipti við bændur og
þangað komu lausakaupmenn, þ.e. kaupmenn
sem ekki höfðu fastar verslanir í iandi. Þeir
höfðu vaming sinn til sýnis og sölu um borð í
skipunum og bændur komu með það sem þeir
höfðu að bjóða niður að flæðarmáli.
Gránufélagið byrjaði að sigla með vörur til
Þórshafnar strax fyrsta árið sem það starfaði,
sumarið 1870, og svo yfirleitt á hveiju sumri
næstu tvo áratugina. Fram kemur það viðhorf
hjá Tryggva Gunnarssyni kaupstjóra að Lang-
nesingar voru lengi meðal bestu og tryggustu
viðskiptavina féiagsins. Til þess að tryggja hag
sinn á þessum slóðum byggði félagið fiskverk-
unarhús árið 1884 í Heiðarhöfn sem er nokkru
norðar á Langanesi en Þórshöfn. Árið 1895
stofnuðu Langnesingar Pöntunarfélag þegar
þeir voru orðnir óánægðir með þjónustu Gránu-
félagsins. Fljótlega eignaðist félagið aðstöðu á
Þórshöfn og þá loks tók verslun 0rum & Wulff
við sér og reisti árið 1897 verslunar- og íbúðar-
hús á staðnum.
Því má svo ekki gleyma að Langnesingar,
mest útnesingar, áttu alltaf einhver viðskipti
við sjómenn af erlendum fiskiskipum eins og
fyrr á öldum: Hollendinga, Englendinga,
Frakka og síðast Færeyinga. Heimamenn seldu
duggurunum pijónles allskonar, einkum sjó-
vettlinga, ull, fiður, skinnavöru og kindur, og
ÞÓRSHÖFN
Á LANGANESI
150 ÁRA
EFTIR FRIÐRIK G. OLGEIRSSON
Vorió 1839 leyfóu stjórnvöld kaupmönnum ó
Vopnafirói oq Raufarhöfn aó versia á Þórshöfn meó
því skilyrói aó varningur væri seldur þar á sama
verói oq á hinum höfnunum. Verslunin var sú sama
á báóum stöóunum, 0rum & Wulff. Reynslan lofaói
góóu og því lagói Alþingi þaó til vió ráóamenn í
Danmörku árió 1845 aó Þórshöfn yrói löggilt sem
verslunarstaóur og gekk þaó eftir ári seinna.
NÝLEG mynd af Þórshöfn. Li6sm iRo,n Ho,nfiör*
Ljósm. Óskar Sigvaldason 1963.
GAMLI prestbústaðurinn á Sauðanesi,
byggður úr höggnu grjóti árið 1879. Húsið
er ein merkasta byggingin af þeirri gerð á
landinu og nú í umsjá Þjóðminjasafns ís-
lands. Unnið er að endurbyggingu hússins.
ís úr íshúsum ti! Færeyinga eftir aldamótin
síðustu. í staðinn fengu þeir salt, veiðarfæri,
kex og kaffi, sykur og síróp, jafnvel fatnað,
smjörlíki og vín. Og þegar komið var fram
yfír aidamót bættist við lifur sem Langnesingar
bræddu og seldu svo lýsið með góðum hagnaði.
Af framansögðu má ljóst vera að upphaf
þéttbýlismyndunar á Þórshöfn á síðustu tveim-
ur áratugum aldarinnar sem leið verður fyrst
og fremst rakið til verslunar. Áðurnefndar
verslanir þurftu starfsfólk og smám saman
fjölgaði þeim sem staðinn bjuggu og flestir
auðvelduðu sér lífsbaráttuna jafnframt með
búskap. Fyrsta húsið var skemma sem Jón
Benjamínsson bóndi á Syðra-Lóni byggði um
1880, en Þórshöfn var í landi jarðarinnar. Fimm
árum seinna reis önnur skemma fyrir vörur sem
síðar var breytt í íbúðarhús og þá nefnt Ingi-
marshús. Árið 1897 byggði svo verslunin 0rum
& Wulff áðurnefnt verslunar- og íbúðarhús og
tvö vörugeymsluhús. Fyrirtækið starfaði á
staðnum til ársins 1918. Pöntunarfélagið kom
sér skömmu síðar upp húsnæði, svonefndu
Pöntunarhúsi, og eftir aldamót byggðu Friðrik
og Björn Guðmundssynir íbúðar- og verslunar-
hús úr timbri sem kallað var Björnshús. Hús
þetta komst seinna í eigu verslunar Þorsteins
Arnljótssonar, en hann var sonur þess lands-
fræga prests og alþingismanns séra Arnljóts
Ólafssonar sem lengi sat á Syðri-Bægisá í
Eyjafirði en fékk Sauðanes á Langanesi árið
1889, en það brauð var á fyrri tíð með eftirsótt-
ustu prestaköllum landsins. Öll þessi elstu hús
stóðu á eyri við höfnina - Plássinu - sem svo
er nefnt og sum þeirra standa þar enn. íbúar
voru orðnir 88 árið 1901 samkvæmt manntali
það ár. Fólksflutningar til Ameríku voru í há-
marki í lok 19. aldar. Stór hluti útflytjenda kom
frá Þingeyjarsýslum, ekki síst frá Þistilfirði og
Langanesi. Vaxandi fjöldi fólks hafði framan
af öldinni leitað sér jarðnæðis á heiðum Norð-
austurlands í sæmilega eða góðu árferði. En
þegar harðnaði og náttúruöflin urðu óvinveitt
flosnaði þetta fólk upp. Þorp voru enn lítt eða
ekki farin að byggjast á þessu landsvæði og
þvi var eftirspurn eftir fólki til starfa við sjávar-
síðuna ekki komin til sögunnar. Því lá útgöngu-
leiðin vestur um haf til Ameríkulanda. A árun-
um 1876 til 1909 fluttust 227 manns frá Sauða-
neshreppi vestur um haf og er það mjög hátt
hlutfall íbúa miðað við aðra hreppa landsins.
En ísland var á uppleið. Landsmenn voru óðum
að öðlast nógu mikla tækni til þess að geta
hagnýtt sér auðæfí landsins - fískimiðin - í
miklu meira mæli en þeir höfðu getað fram
að þessu. Fiskveiðar höfðu verið stundaðar frá
ómunatíð af sjávaijörðum við austanvert
Langanes og nesið utanvert að norðan, minna
innar. Fiskimið voru þar mjög góð. Jarðir voru
sumar að sönnu ekki stórar en með dugmikilli
sjósókn og nýtingu allra þeirra hlunninda sem
náttúran hafði upp á að bjóða var Langanes
vel til búsetu fallið meðan íslendingar bjuggu
að sínu; öldum saman var það forðabúr fyrir
önnur héruð, þangað var sóttur rekaviður, egg,
dúnn, fugl, fiskmeti úr sjó og vötnum og lýsi.
Vegna gjöfulla fískimiða við Langanes óx
mikilvægi fiskveiða og fiskvinnslu í upphafi
þessarar aldar. Lengi var rekin umtalsverð út-
gerð frá Heiðarhöfn en mikilvægara útgerð-
arþorp og stærra varð til á Skálum, þar sem
öflug árabátaútgerð stóð undir meira en 100
manna sjávarþorpi þegar mest var á árunum
frá 1910 og fram um miðja öld. Þangað leitaði
fólk viðsvegar að af landinu til vinnu og Færey-
ingar voru þar áberandi um tíma. Þótt báðir
þessir staðir fengju löggildingu Alþingis sem
verslunarstaðir, Skálar árið 1895 og Heið-
arhöfn árið 1903, fór samt svo að þeir lögðust
af og fóru í eyði, m.a. vegna þess að atvinnu-
hættir á þeim báðum báru fremur keim af liðn-
um starfsháttum 19. aldar en þeirri véltækni
sem var í sókn um land allt. Framtíðin var
Þórshafnar. Þar var höfn og þar var kominn
vísir að þorpi um aldamótin með verslunum sem
stunduðu viðskipti við nálægar sveitir. Nú
bættist vélbátaútgerð við og kauptúnið fór að
stækka örar en áður, og smám saman varð
sjávarútvegur helsta undirstaða byggðarinnar.
Fyrst var atvinnulífíð borið uppi af litlum trill-
um, en með árunum stækkuðu bátarnir. Þá
varð brýnt að skapa þeim betri hafnarskilyrði
og árið 1937 hófust hafnarframkvæmdir. Þær
urðu m.a. til þess að hinum forna Sauðanes-
hreppi var skipt árið 1946 í Þórshafnarhrepp,
sem tók til kauptúnsins, og Sauðaneshrepp.
Útgerðin efldist stöðugt á Þórshöfn og loks
hófst þar togaraútgerð og útgerð annarra út-
hafsveiðiskipa á áttunda og níunda áratugnum.
Þróunin hefur sérstaklega verið ör nú síðustu
árin og eftir því tekið hversu vel hefur verið
staðið að útgerðarrekstri í kauptúninu og út-
vegsmenn þar jafnvel verið í forustu um nýjung-
ar í útvegsmálum.
Eftir miðja 20. öld fór byggð á utanverðu
Langanesi hnignandi. íbúum í Sauðaneshreppi
fækkaði stöðugt og jarðir fóru í eyði en fólki
fjölgaði á Þórshöfn. Svo fór árið 1993 að hrepp-
arnir voru sameinaðir á ný í eitt sveitarfélag.
En eftir standa á utanverðu nesinu timburhús
á gömlum yfírgefnum jörðum og tóftarbrot eins
og minnisvarðar um horfna starfshætti þjóðar-
innar. Sjá má árabáta á hvolfi, óhreyfða frá
því skilið var við þá fyrir mörgum árum, rústir
sjóhúsa, íshúsa og sölubúða, grunn annars elsta
vélfrystihúss landsins, steinsteypta bryggju og
margt fleira sem minnir á athafnalíf genginna
kynslóða. í rauninni er það ágætis kennslu-
stund í atvinnusögu þjóðarinnar að eiga þess
kost að ferðast um eyðibyggðir Langaness,
feta grýtta slóðina út i Skoruvík, gangandi eða
á velbúnum íjallabíl með vönum bílstjóra, og
þaðan yfír Vatnadal að Skálum. Óvíða annars
staðar á íslandi er hægt að skoða rústir sjávar-
þorps með bryggju og leifunum af brimvamar-
garði. Ýmsir hafa fengið pata af þessu og
umferð ferðamanna um nesið er nú vaxandi.
Höfundur er sagnfræðingur.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 3. ÁGÚST 1996 5