Lesbók Morgunblaðsins - 03.08.1996, Qupperneq 7

BAYREUTH er friðsæll 70.000
manna bær í norðurhluta
Bæjaralands. Það virðist í
fyrstu mótsögn að þar skuli
oft og tíðum mega sjá
krúnurakaðar bullur fara
um í hópum. Ástæðan er
hins vegar einföld. Maðurinn
sem kom Bayreuth á kortið, Richard Wagn-
er, var hafinn á stall af nasistum. Hann
hefur enn aðdráttarafl fyrir þýska þjóðernis-
sinna og hægri öfgamenn og þeir koma til
Bayreuth til að vera viðstaddir hina árlegu
Wagner-hátíð og skoða borgina, sem Wagn-
er bjó í síðustu 11 ár ævi sinnar.
Andúó vinstrimanna
Þessi dýrkun þjóðernissinna hefur haft í
för með sér að menn á hinum helmingi hins
pólitíska litrófs, vinstri vængnum, hafa
strengt þess heit að stíga aldrei fæti í Bay-
reuth eða hús Wagners, Wahnfried, sem nú
hefur verið breytt í safn.
Á safninu hangir táknræn mynd. Þar
sést Walter Scheel, fyrrverandi forseti
Þýskalands, við opnun safnsins árið 1976
og á honum sést glöggt að honum býður
við því að þurfa að vera viðstaddur við þetta
tækifæri.
Wagner-aðdáendur hafa reynt að vísa því
á bug að Wagner hafí kynt undir hugmynd-
um nasista með því að tónskáldið hafi ekki
getað að því gert að Adolf Hitler skyldi nokkr-
um áratugum eftir dauða hans ganga um
Vínarborg og sviðsetja drauma sína um völd
við óperur hans. Eða að veiklundaður sonur
Wagners, Siegfried, og hin breska tengda-
dóttir hans, Winifred, skyldu leyfa nasistum
að leggja undir sig Bayreuth-hátíðina á þriðja
og fjórða áratugnum til að hlaða undir kenn-
ingu sína um yfirburði aríska kynstofnsins.
Þýskir sagnfræðingar hafa hins vegar á
undanförnum árum tekist á við spurninguna
um það hvort Wagner hafi veitt þýskum
þjóðemissinnum og nasistum andlegan inn-
blástur.
Horft fram hjá pólitiskri þýóingu
Joachim Fest, höfundur umfangsmikillar
ævisögu Hitlers, kvartaði undan því í ræðu
í Bayreuth sumarið 1994 að í rannsóknum
á Wagner væri allt of oft horft fram hjá
þýðingu tónskáldsins fyrir sögu Þýskalands
og pólitík.
„Það er mikil gjá á milli matsins á verkum
Wagners og pólitískri þýðingu þeirra,“ sagði
Fest.
Eftir að þessi orð voru mælt skrifaði
stjórnmálafræðingurinn Udo Bermbach rit-
gerð þar sem hann rýndi í stjórnmálaskoðan-
ir Wagners og þýðingu þeirra fyrir samtíð
hans og list.
Einnig hafa verið lögð fram gögn um að
sú fyrirlitning sem Wagner lét opinberlega
í ljós á sameiningu Þýskalands undir for-
ystu Prússlands hafi verið stórlega ýkt
Samstarf vió Bismarck
Bak við tjöldin hafi Wagner átt samstarf
við Otto von Bismark á árunum kringum
stríð Prússa við Austurríki árið 1866, sem
greiddi götu sameiningarinnar árið 1870.
Afskipti Wagners af stjómmálum eru vel
þekkt. Hann neyddist til að flýja frá Sax-
landi árið 1849 og átti þá dauðadóm yfir
höfði sér fýrir þátttöku í misheppnaðri bylt-
ingu. Hann hélt áfram að vera í þungamiðju
stjómmálanna, sem kann að virðast undar-
legt undir lok tuttugustu aldarinnar þegar
listum hefur verið skipað á afmarkaðan bás,
fjairi stjómmálum og efnahagsmálum.
Á tímum Wagners voru listamenn til
dæmis meðal þeirra fáu, sem gátu ferðast
um alla Evrópu og höfðu oft beinan aðgang
að þeim sem tóku pólitískar ákvarðanir og
þessi forréttindi gátu þeir nýtt sér til að
hafa pólitísk áhrif.
Byltingarhugmyndir Wagners snerast
hins vegar ekki um borgaralega byltingu
og að koma á þingræði og frelsi, eða bylt-
ingu reista á stéttarbaráttu eins og landi
hans Karl Marx var farinn að boða.
Bermbach bendir í ritgerð sinni á að í
byltingu Wagners væri markmiðið að koll-
steypa samfélaginu.
Gagnrýni á aðalinn, trú og kirkju, eignar-
hugtakið og stofnanir þjóðfélagsins kemur
fram þegar í fyrstu verkum Wagners. Síðar
varð gagnrýnin að hatri á lýðræðisríkjunum
sem til urðu í Evrópu á síðari hluta nítjándu
aldar.
„öll mín pólitik er hatur ó allri okkar
siómenningu"
„Öll mín pólitík er ekki annað en blóðugt
hatur á alla okkar siðmenningu. Aðeins sú
ANDLE<3UR
VEGVISIR
NASISTA
Þýskir sagnfræóingar hgfg
dregió fram í dagsljósió vís-
bendingar um aó tónskóldió
Richard Wggner hafi gegnt
stærra hlutverki sem „andlegur
vegvísir“ nasismg í Þýskalandi,
en hingaó til hefur verió talió.
Richard Wagner.
ADOLF Hitler var fagnað innilega þegar hann sótti Wagner-hátíðina í Bayreuth árið 1939.
bylting, sem er hryllilegust og veldur mestri
eyðileggingu, getur skapað manneskjur á
ný úr okkur, þessum siðmenntuðu dýrum,“
skrifaði Wagner árið 1851.
Síðar fór hatrið að beinast í ákveðinn
farveg: gegn alþjóðlegu peningavaldi gyð-
inga.
„Ég trúi ekki á neina byltingu, nema þá,
sem hefst á því að París verði brennd til
grunna,“ skrifaði hann. Wagner var í nöp
við París vegna þess að honum þótti óperan
þar undirseld skrumi, vegna dýrkunar hins
borgaralega og ekki síst vegna kapítalista
úr röðum gyðinga, nánar tiltekið Rothschild-
fjölskyldunnar.
Trú Wagners á hið mikla bál, sem allt
yrði að bráð, braust fram í Niflungahringn-
um þar sem hið bölvaða gull, þ.e. auðmagn
gyðinga, verður að engu í ragnarökum
ásamt gamla heiminum.
Freisting nasista að taka að láni frá upp-
gjöri Wagners við hina fyrirlitnu vestrænu
menningu, sem auðmagn gyðinga stjórnaði,
var mikil, skrifar Udo Bermbach. Hitler
kallaði Wagner „mesta, andlega spámann“
þýsku þjóðarinnar og Bayreuth staðinn þar
sem „hið andlega sverð, sem við munum
nú berjast með, var smíðað“. Þegar Julius
Streicher, einn forkólfa nasista, fyrirskipaði
að eldur yrði lagður að bænahúsi gyðinga
í Núrnberg notaði hann erindi úr einni af
óperam Wagners.
Á vegum Prússa
Færri þekkja til þess að Wagner kynti
undir þýskri þjóðemishyggju, sem eftir sam-
einingu Þýskalands varð ógnvaldur Evrópu,
með öðrum hætti.
Sagnfræðingar hafa nú komist að því að
þótt Wagner hafi treyst því fram til 1866
að Lúðvík II. konungur af Bæjaralandi yrði
sinn velunnari og frumkvöðull að því að hús
yrði reist til að leika tónlist sína, veitti hann
Prússum stuðning eftir að þeir sigruðu
Austurríkismenn sama ár. Þegar um sumar-
ið 1866 hafði Wagner kúvent og byijað að
leggja hugmynd Ottos von Bismarcks um
þýskt þjóðríki lið þótt enn hefði ekki verið
útkljáð hvorir væru voldugri í hinum þýsku-
mæíandi heimi, Austurríkismenn eða Prúss-
ar. í bréfi til Bæjarakonungs hvetur Wagn-
er hann til að skipa stjómmálamenn, sem
hliðhollir séu Prússum, í stjórn sína.
Hið séða tónskáld hafði áttað sig á því
hvernig landið lá og eftir að Prússar höfðu
borið sigurorð af Frakklandi 1870 gekk
Wagner heilshugar í lið með Bismarck og
Hohenzollern-ættinni. Til marks um það er
hinn svokallaði „Keisaramars" sem Wagner
samdi og var leikinn þegar konungur Prúss-
lands var gerður þýskur keisari í speglasaln-
um í Versölum.
„Wagner er orðinn ný-þýskur prússneskur
ríkistónlistarmaður," skrifaði Karl Marx í
háði.
Eftir andlát Wagners árið 1883 urðu
hátíðarhöldin í Bayreuth að meginstoð þýsk-
rar þjóðernishyggju. Komið var í veg fyrir
að erlendir söngvarar syngju í Bayreuth.
Þeir gátu ekki túlkað hinar „frumþýsku“
tilfinningar í verkum Wagners, sögðu þýsk
dagblöð á sínum tíma.
Grunnurinn að því að nasistar eignuðu
sér hátíðina í Bayreuth og arf Wagners
hafði verið lagður og árið 1924 lét sonur
Wagners, Siegfried, draga ríkisfánann að
húni í Bayreuth í stað hins hataða fána
Weimar-lýðveldisins.
Heimild: Berlingske Tidende
Djrkun þjódemissinna
hefur haft í fór meó
sér aö menn á hinum
helmingi hins pólitíska
litrófs, vinstri vcengn-
um, hafa strengt þess
heit aö stíga aldrei
fceti í Bayreuth eöa
hús Wagners, Wahn-
fried\ sem nú hefur
veriö hreytt í safn
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 3, ÁGÚST 1996 7