Lesbók Morgunblaðsins - 03.08.1996, Síða 13

Lesbók Morgunblaðsins - 03.08.1996, Síða 13
KJARTAN ARNASON ÍSLENSK MANNANÖFN 4 SANNLEGA SANNALEGA GUÐMUNDUR OG SIGRÍÐUR Ég segi það satt: Ekki frekaren úrið inniheldur Tímann innihalda þessar línur Sannleikann NÝÞÁLEG YFIRLÝSING Núið er umkringt tveimur þáum: einu sem var og öðru sem verður FÖNIX IGNEUS (sem kyndir ofninn minn) Draumurinn minn heitir Fönix og er til milli óttu og riss. Hann er getinn af eldi veginn af eldi en býr þess utan í öskutunnu að húsabaki í Hugarflugi 5. Hefur þó stundum sést að degi til dulbúinn sem Von. Höfundurinn er húsbóndi og skóld i Kópovogi. Ljóðin eru úr Smóprenti Örlagsins, sem er 10 óra um þessar mundir. SIGRÚN HARALDSDÓTTIR ÁSÝND Við mér horfir móður mynd myrkum, kyrrum sjónum. Þar ólán heims og erfðasynd eitur læsti klónum. Og þar á upphaf lífsins lind með ljóssins skærstu tónum. Hví er hún þessi ásýnd auð þó emji lágum rómi. Getur það verið vindsins gnauð sem volar í fölnuðu blómi. Eða sorgmædd sál í nauð í söltu djúpi tómi. Getur verið að gamalt tár hafi grafi þetta djúp. Getur verið að svöðusár hafi sveipast þessum hjúp. Og þjáning sem lifir í þúsund ár verið þögul, mild og gljúp. Getur verið að vinar hönd vegi blóðugt sax. Er hin milda morgun rönd myrkur sólarlags. Beri svört og sviðin lönd sáðkorn næsta dags. Höfundurinn er tölvari í Reykjavík. EFTIR GÍSLA JÓNSSON Guómundur merkir aó Guó haldi hendi yfir þeim sem nafnió ber, en Sigríóur er valkyrjuheiti. VIII. Guómundur GUÐMUNDUR hefur alla tíð verið afar al- gengt karlmannsnafn hérlendis. í fornöld var það mun algeng- ara hér en í Noregi, segir sænski nafn- fræðingurinn Erik Henrik Lind sem af ótrúlegri elju tíndi sam- an heiti manna og sögupersóna í norskum og íslenskum heimildum frá því fyrir 1500. Mund í mannanöfnum merkir hönd, (eða gjöf), sama orð í fornri ensku mund merkir þar einnig hönd. Með því að nefna svein- barn Guðmund er þess óskað að guðir eða guð haldi verndarhendi yfir því, og verður naumast á betra kosið. Til eru og þeir sem segja að Guðmundur merki guðs gjöf. Forliðir, sem að fornu höfðu sömu merk- ingu og Guð- eru As, eins og í Asbjörn, Frey-, eins og í Freydís, Ing-, svo sem í Ingibjörg, Vé-, eins og í Vésteinn og líklega Þór-. í hebresku eru samsvarandi nafnliðir Jó-, sbr. áður Jón, og El, eins og í Elías ogMikael. I landnámu eru nefndir 12 Guðmundar og í Sturlungu 63, og það er há tala, en oftar koma þó fyrir Einar og Jón í þeirri góðu bók. Frægir íslendingar fyrr á öldum voru Guðmundur Eyjólfsson ríki á Möðru- völlum í Eyjafirði, sá sem átti hundrað hjúa og hundrað kúa, Guðmundur Ásmundsson allsheijargoði á Þingvöllum, er átti að dætr- um Þórur tvær ágætar, og svo auðvitað Guðmundur Arason byskup hinn góði á Hólum. Hann dó 1237. Árið 1703 hétu 1039 íslendingar Guð- mundur, aðeins fleiri en Bjarni, en með sama hundraðshlutfall, 4,5. Langt þar fyrir ofan var Jón. Inn í manntalið 1703 slapp með naumindum Guðmundur Bergþórsson, dáinn 1705, eitt allra helsta rímnaskáld okkar, átti heima 1703 í Brandsbúð við Arnar- stapa, húsmaður, sagður visinn, enda var hann lamaður á líkamanum, en þeim mun vaskari til sálarinnar. Þá var hins vegar löngu látinn í ofsa sínum alnafni byskupsins góða, Guðmundur hinn ríki á Reyk(ja)hólum, sem átti fleiri jarðir en aðrir menn og ekki allar vel fengnar, og halda menn að hann hafi verið í huga Skáld-Sveins, er hann orti Heimsósóma: Svara með stinna stáli stoltarmenn fyrir krjár, en vernda lítt með letur; þann hefur meira úr máli manna styrkinn fár og búkinn brynjar betur. Pansari, hjálmur, pláta, skjöidur og skjómi skúfa lögin og réttinn burt úr dómi, að slá og stinga þykir nú fremd og frómi, féð er bótin, friður sátt og sómi. Eftir 1703 var Guðmundur í linnulítilli sókn allt fram á 20. öld, alltaf í öðru sæti á eftir Jóni, 1855 með 6,9% og 1910 með 7%. Þegar þetta allsheijarmanntal var tekið, 1910, var hér margur Guðmundur sem orð- inn var nafnkenndur eða átti fyrir sér að verða það. Guðmundur Björns(s)on land- læknir, alþingismaður og skáld, Guðmundur Guðmundsson skólaskáld, Guðmundur Magnússon skáld, sem sig kallaði Jón Trausta, Guðmundur Friðjónsson skáld á Sandi, Guðmundur Finnbogason landsbóka- vörður, Guðmundur Gíslason Hagalín skáld, Guðmundur Pétursson Thorsteinsson (Muggur), listmálari, Guðmundur Jónsson Kamban skáld, og enn skáldin Guðmundur Ingi Kristjánsson, Guðmundur Böðvarsson og Guðmundur Frímannsson Frímann, þá enn á barnsaldri, og árið 1910 fæddist sveinninn sem varð Guðmundur Daníelsson skáldsagnahöfundur. Árin 1921-1950 bættust í tölu íslendinga með Guðmundarnafni 2276, það voru 5,4%. Teikning: Kjartan Guðjónsson. GUÐMUNDUR biskup Arason er einn margra sem borið hafa Guðmundarnafn. Það var í linnulítilli sókn frá 1703 fram á 20. öld og 1910 voru margir þjóðkunnir menn með þessu nafni. SIGRÍÐUR Ólafsdóttir á Laug. Þegar þessi dóttir Skáld-Rósu var teiknuð á síðustu öld, var Sigríðarnafnið að Ifkindum í öðru sæti og eftir 1910 hétu 8,2% kvenþjóðar- innar þessu nafni. Árið 1960 Ijölgaði um 104, en þá var Guð- mundur siginn í 3. sæti, og síðan tekur að fækka meira að tiltölu í stuttnefnatísku síð- ustu áratugina. í árganginum 1976 er Guð- mundur í 12. sæti karla. Guðmundur var alltaf algengt nafn urh allt land. Þó má stundum greina að það sé tíðara sunnan lands og vestan en norðan og austan. Það er þó dálítið breytilegt eftir sýslum, en það var til dæmis á 19. öld tölu- vert algengara í Rangárvalla- og Árnessýsl- um en í Eyjafjarðarsýslu. í Skagafirði komst það hins vegar í 11% 1845, og það er mikið. Nú finnst okkur þetta nafn víst of langt. Þór, Örn, Már, Freyr og Ingi eru okkar eftir- Iæti. IX. Sigridur Sigríður er fornt norrænt nafn, snemma algengt og síðar afar algengt, einkum á íslandi. Fjöldamörg nöfn karla og kvenna hófust á forliðnum Sig- sem táknar að minnsta kosti orustu, ef ekki sigur í þvílíkri viðureign. En hins er að gæta, að forliður- inn Sigur- tíðkaðist ekki í íslenskum karla- heitum fyrr en um og eftir aldamótin 1800, og er Sigurbjartur elsta samsetning sem ég hef fundið af því tagi. Allir skýrendur eru sammála um að -ríður í kvennanöfnum, eins og Sigríður, Ástríður og Ingiríður, standi fyrir eldra -fríður, og sá nafnliður hefur haldist óbreyttur í nöfnum eins og Arnfríður, Gunnfríður, Hólmfríður, Málmfríður (féll f-ið kannski síður niður á eftir nefhljóðum?). Þessi nafnliður sést í mörgum erlendum nöfnum, til dæmis í þýska karlheitinu Siegfried. Nafnliðurinn -fríður, sem einnig birtist okkur í gerðunum -friður, -freður og - fröð- (u)r, eða röð(u)r, hefur nokkuð rúma merk- ingu, táknar allt frá vernd og ást til friðar og fríðleika. Ekki fer á milli mála að Sigríð- ur er valkyijuheiti, eins og Sigrún sem fræg- ari er af fornum kvæðum, en vinsældir Sig- rúnarnafns urðu hins vegar ekki miklar fyrr en með rómantík 19. aldar. Sigríður hefur alla tíð verið á tindinum meðal okkar. í einstaka sýslum, svo sem Austur-Skaftafellssýslu, ógnaði hún Guð- rúnu á sínum tíma. í Landnámu eru átta Sigríðar og 20 í Sturlungu, að meiri hluta í stórhöfðingjaætt- um, enda er þeirra fremur við getið en almúgans. Þeirra á meðal var Sigríður Arn- órsdóttir, systir Kolbeins unga, móðir Þorg- ils skarða. Þegar hann var, ungur maður, seldur undir vopn níðinga, mælti hann þess- um orðum: „Lifí.nú konurnar ljúfu, heilar og sælar.“ Árið 1703 eru Sigríðar 1614, nafnið í 2. sæti kvenna og hundraðstala 5,9. Prósentan átti eftir að hækka og mun hafa orðið einna stæðilegust 1910, eða 8,2, sem nú þætti hátt. Nafnið hélst enn býsna vel og er í 2. sæti í þjóðskránni 1982, hlutfallstalan að vísu komin ofan í 4,2. En nú hefur Sigríðum fækkað að tiltölu í stuttnefnatískunni. Þriggja atkvæða nafn þykir of langt, og Sigríður er komin ofan í 17. sæti skírðra meyja 1985. Og enn hefur það dalað. Norður í firðinum Vefsni, í eynni Álöst, á bænum Sandnesi var forkunnleg kona víkingaaldar, Sigríður Sigurðardóttir, og átti stórbrotna ævi og þijá kappa hvern öðrum meiri, hvern eftir annan. í Heims- kringlu segir frá svarranum Sigríði Tósta- dóttur í Svíþjóð, sem nefnd er hin stórráða eða stórláta og stóð í mannráðum, enda laust Ólafur Tryggvason hana með glófa sínum. Margir hefðu líka kallað Sigríði Hákonardóttur, sem uppi var á íslandi svo sem sex öldum síðar, hina stórráðu. Hún er kölluð Öfund í hinni frægu Tímarímu Jóns Sigurðssonar Dalaskálds. Þegar Sigríð- ur þessi Hákonardóttir var að bía syni sínum Oddi, er ekki vitað með vissu hversu marg- ar nöfnur hennar voru í landinu. Oddur er nefndur Ranglátur Reigingsson í Tímarímu, hafði þolað hýðingu af Páli Vídalín skólapilt- ur í Skálholti, hataði síðan alla Vídalína og flaugst á í illu við meistara Jón. Páll Vídal- ín bjó í Víðidalstungu 1703 og er þá skráð- ur undir þessu ættarnafni, og kallast fyrst slíkra nafna á íslandi. Þijár Sigríðar komust inn í Æviskrár Páls Eggerts vegna kveðskapar síns, en eru lítt kunnar. Var ein þeirra nefnd Sigga skálda í takmörkuðu virðingarskyni. Við nefnum hins vegar til fremdar Sigríði Ein- ars(dóttur) skáld frá Munaðarnesi, Sigríði J(ónsdóttur) Magnússon og Sigríði (Stefáns- dóttur) Thorlacius, báðar lengi í forustu- sveit íslenskra kvennasamtaka. Sumur er af sonum sæll, segir í Hávamál- um. Mér dettur þetta í hug, þegar ég rifja upp að Sigríður Halldórsdóttir eignaðist soninn Halldór 1902, þann sem við nefnum Laxness. Óhætt hefði höfundi Hávamála verið að nefna dætur líka, enda átti Sigríð- ur Eiríksdóttur dóttur þá, sem er forseti Islands, þegar þetta er skrifað. Frægust og vinsælust Sigríður hér á landi steig þó aldrei fæti á fold veruleikans, en var persóna í Pilti og stúlku eftir Jón Thor- oddsen, sjálfsagt „litfríð og ljóshærð og létt undir brún“, eins og Sigrún Þorsteinsdóttir í Manni og konu. FRAMHALD í NÆSTU LESBÓK. Höfundur er fyrrverandi menntaskólakennari. LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 3. ÁGÚST 1996 13

x

Lesbók Morgunblaðsins

Beinleiðis leinki

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Lesbók Morgunblaðsins
https://timarit.is/publication/288

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.