Lesbók Morgunblaðsins - 24.08.1996, Blaðsíða 5

Jarðskjálftar á Suðurlandi
svo sterkir að bæir hrundu
+ Hrun bæja í þessum sveitum skráð í heimildir
(-}-) Sveitin ekki nefnd á nafn í heimildum,
en nokkuð víst að bæir hafi hrunið þar
? Meiri óvissa um tjón í einstökum sveitum,
en víst að jarðskjálftarnir hafi verið
Þversprunga milli
hryggjarstykkja
Hryggjarás
þversprunga
a|uteS|:B Jarðskorpa i i
■ Wm Möttull r
þversprunga
Örvarnar sýna
rekstefnur bergs
sem berst út frá
Ár Þing- vellir Krísuvík Selvogur Ölfus Flói Gríms- nes Skeið Biskupst. Laugard. Hreppar Holt Land Rangár- vellir Hvol- hreppur Fljóts- hlfð Land- eyjar Eyja- fjöll DflUÐS- FÖLL
12. 1164 (+) (+) + 19
öld 1182 ? ? ? 9 ? 11
13. 1211 ? ? ? ? ? 18
ö'd 1294 (+) + . +
1300 +
1308 ? 9 ? ? ? 6
1339 + + + + +
old 1370 + 6
1391 + + + 5
1510 (+) (+)
16. 1546 + (+) (+)
Öld 1581 + + ■ ■■ Sfe.:.
1597 +
1614 (+) (+} (+i + lÉijilig
1624 +
1630 (+) + + 6
öld 1633 +
o/cf 1657 + +
1663 +
1671 Hh + : 5
1706 + + 4
1724 +
1725 +
1726 +
1732 + + +
18. 1734 + + + 9
Öld 1749 +
1752 +
1757 +
1766 + Hh +
1784 + + + + + + + + + + + + + 3
1789 (+5 + +
1828 + + 1
1829 + +
öld 1876 +
0,0 1889 +
1896 + + + + + + + + + + + + + 4
1912 + + + 1
Samtals + : 1
Samtals {+): 1
Samtals ? :
14
2
3
8
2
3
6
1
3
4
1
7
3
3
12
2
3
SAMTALS:
19
13
10
13
17
98
stundum tekist hraustlega á við íbúa uppsveit-
anna, svo sem á glímumótum HSK, eru það
lættvæg átök miðað við þau sem undir glímu-
völlunum krauma.
Af leiðing spennusöf nunor
í hinum daglega hraða amsturs og aksturs
gerist þetta nú allt saman ósköp rólega en
smátt og smátt hleðst upp spenna í jarðskorp-
unni sem síðan, á um það bil 100 ára fresti
á Suðurlandi, veldur því að með bresti lætur
jarðskorpan undan og jafnar að mestu út
spennuna sem tekur þá að hlaðast upp jafnt
og þétt að nýju. Bresturinn, það er þegar jarð-
skorpan lætur undan, er hins vegar ekkert
klapp heldur kjaftshögg mikið og veldur um-
ræddum Suðurlandsskjálftum. Hvor plata um
sig ferðast um einn sentimetra á ári að meðal-
tali og því færast Flóamenn tvo sentimetra
til austurs miðað við íbúa uppsveitanna á
hveiju ári eða um tvo metra á hverri öld svo
engann ætti að undra þótt eitthvað bresti í
undirdjúpunum.
í töflu I sem unnin var af Sigurði Þórarins-
syni jarðfræðingi er greint frá þeim jarð-
skjálftum sem ollu því að bæir hrundu á Suð-
urlandi. Hundrað ára reglan er þar svo sem
ekkert í hávegum höfð þótt ártölin 1896 og
1784 styðji kenninguna. Á hinn bóginn má
fullyrða að 100 ára afmæli Suðurlandsskjálfta
er ekkert fagnaðarefni því eftir því sem lengri
tími líður því stærri verður skjálftinn og afleið-
ingarnar ógurlegri. Allt bendir til að stór jarð-
skjálfti muni ríða yfir Suðurland á næstu ára-
tugum og víst að með hverjum deginum sem
líður er einum degi styttra í skjálftann. Reynsl-
an sýnir þó að raunhæfara er að tala um
skjálftahrinu en einn einstakan skjálfta. I einni
hrinu á Suðurlandi sem staðið getur i nokkrar
vikur eða mánuði verða nokkrir kippir yfir 7
á Richter og fjölmargir milli 6 og 7 á Richter.
í hrinunum eru nokkrar sprungur virkar og
upptök stóru skjálftanna hér og þar innan
virka jarðskjálftabeltisins á Suðurlandi. Þann-
ig er enginn hólpinn í Suðurlandsskjálfta þótt
bær hans standi af sér fyrsta kippinn.
Um afleiðingarnar er fátt vitað og fer
vissulega bæði eftir stærð skjálftans og upp-
tökum hans en ekki þyrfti að koma á óvart
þótt hundruð heimila á Suðurlandi yrðu ónýt
eftir. Dalvíkurskjálftinn svokallaði sem varð
2. júní 1934 lagði Dalvík í rúst að heita
mátti en skjálftinn var þó „aðeins“ um 6,25
stig á Richterkvarða. Höfum í huga að skjálfti
af stærðinni 7,5 á Suðurlandi yrði meira en
hundrað sinnum öflugri. Talið er að jarð-
skjálftar að styrkleika 7,5 á Richter valdi
öllu jafna ekki tjóni í þijátíu kílómetra fjar-
lægð frá upptökum skjálftans en einnigskipt-
ir máli á hvað miklu dýpi skjálftinn á upptök
sín.
Samanlagt er vitað um nálægt 100 manns
sem farist hafa hérlendis í jarðskjálftum.
Skjálftahrinan 1784 varð þrem mönnum að
bana en ijórir létust í skjálftahrinunni 1896.
Líklegt má telja að fjöldi þcirra sem jarð-
skjálftar á íslandi hafi grandað muni jafnvel
margfaldast eftir næstu hrinu Suðurlands-
skjálfta.
Ágúst 1784
Þrátt fyrir heyannir var að mestu rólegt á
Suðurlandi fram eftir degi þann 14. ágúst
1784. Síðari hluta dags dundu ósköpin yfir
með einum stærsta skjálfta íslandssögunnar.
Upptök hans voru nálægt Vörðufelli á Skeið-
um. Skjálftinn olli mestum skaða í Biskups-
tungum, á Landi, í Efri-Holtum, á Skeiðum
og ofarlega í Grímsnesi.
Tveim dögum síðar, þann 16. ágúst, varð
annar skjálfti á Suðurlandi, svipaður að styrk-
leika og sá fyrri. Olli hann mestum skemmd-
um í Flóa, Ölfusi og neðarlega í Grimsnesi.
í þessum skjálftum gjörféllu öll hús á 29
bæjum í Rangárvallasýslu en í Árnessýslu öll
hús á 69 bæjum. Auk þessara nær 100 bæja
sem jöfnuðust við jörðu stórskemmdust 300
aðrir bæir. Margir urðu undir húsum og varð
að grafa þá upp úr rústunum en aðeins þrír
týndu lífi eins og áður getur. Skálholtskirkja
þessa tíma var úr timbri og sakaði lítið en
flest önnur hús á biskupsstólnum féllu eða
skemmdust mikið. Eftir að á bættust haust-
rigningar miklar fluttist Hannes biskup Finns-
son af staðnum og þar með lagðist Skálholt
af sem biskupssetur. Skóli sá sem verið hafði
í Skáiholti lagðist einnig af og fluttist til
Reykjavíkur.
Ágúsl og september 1896
Heyannir voru í algleymingi þann 26. ágúst
enda veður með afbrigðum gott á Suðurlandi,
sól, hiti og stillur. Hitamistur lá yfir landinu
og mörgum var illa við slíkt veður allar götur
þaðan í frá og varaði heimafólk sitt við inni-
setu í þvílíkri blíðu. Blíðan þetta ágústkvöld
bjargaði þó miklu því þegar skjálftinn reið
yfir rétt fyrir klukkan tíu um kvöldið voru flest-
ir Sunnlendingar úti við störf. Hefði skjálftinn
orðið þrem klukkustundum síðar eða hefði rign-
ing haft völdin á Suðurlandi þennan dag hefði
íjöldi látinna án efa margfaldast.
Stærð skjálftans hefur verið áætluð 7-7,5
stig á Richter og áhrifa hans gætti um allt
Suðurland en þó hristust mest Rangárvellir,
Land, upp-Holt og Gnúpverjahreppur. I Land-
sveit gjörféllu öll hús á 28 bæjum af 35 sem
þar voru og þeir 8 bæir sem ekki hrundu stór-
skemmdust. Jarðrask varð mikið, sprungur
mynduðust víða og jarðvegur hljóp í hóla.
Skarðsfjall á Landi klofnaði og sprakk, jarð-
vegur losnaði víða frá klöppinni og seig niður
á láglendi. Stærstu sprungurnar náðu yfir
sveitina þvera frá Ytri-Rangá um Lækjarbotna
og Flagbjarnarholt norður að Þjórsá, um 15
kílómetra vegalengd og enn sést víða móta
fyrir þeim.
Morguninn eftir, 27. ágúst, kom nýr kippur
og enn varð Landsveit illa úti. Skjálftinn kippti
þannig fótunum undan nær öllum íbúum sveit-
arinnar þannig að þeir féllu kylliflatir. Á svipuð-
um tíma fannst snarpur kippur í Heimaey og
hrundi gijót á menn við fýiatekju í Heima-
kletti með þeim afleiðingum að einn maður lést.
Margir litlir „eftirskjálftar" urðu næstu
daga en enginn af þeirri stærðargráðu að
valda tjóni en um það leyti sem uppbygging-
arstarf var að heíjast dundu ósköpin yfir á
ný. Klukkan ellefu að kvöldi 5. september
hristist allt Suðurlandsundirlendið á ný í ógn-
arstórum skjálfta. Upptök fyrsta kippsins
voru nálægt Selfossi en mestar urðu skemmd-
irnar á Skeiðum og um Holt og Flóa. í Flóa
féll fjöldi bæja til grunna en hinir skemmdust
flestir meira eða minna. Mikið hrundi úr aust-
anverðu Ingólfsfjalli og eru björgin áberandi
við þjóðveginn. Býlin þrjú á Selfossi hrundu
og sjö býli með um 80 húsum í Votmúla-
hverfi og fimm býli með um 50 húsum í
Smjördalahverfi hrundu gjörsamlega. Hjón á
Selfossi köfnuðu þegar súð lagðist á rúm
þeirra. Brúin yfir Oifusá skemmdist mikið og
var einungis fær fótgangandi fyrst eftir
skjálftann. Á nær sama tíma og skjálftinn
reið yfir Selfoss og nágrenni reið annar mik-
ill skjálfti yfir nokkru austar eða með miðju
nálægt Þjórsárbrú. Olli hann mestum
skemmdum í neðri hluta Holta, í austanverð-
um Flóa og syðst á Skeiðum og í Grímsnesi.
Á Skeiðum opnuðust stórar sprungur, sú
stærsta gekk fram hjá Kálfhóli beint á mitt
Vörðufell. Hjá Kálfhóli var hún opin á nærri
fjögurra kílómetra svæði, allt að metri á breidd
með hyidjúpum pyttum. í þessum skjálfta
urðu þeir verst úti bæirnir Krókur, Urriða-
foss, Þjótandi, Skálmholt, Útverk, Hestur og
Gíslastaðir austan í Hestfjalli en úr því féll
mikið af stórgrýti.
Ótal litlir skjálftar komu strax í kjölfar
stóru skjálftanna tveggja og má segja að allt
Suðurlandsundirlendið hafi verið á titringi.
Um klukkan tvö að morgni 6. september kom
enn eitt höggið og féllu þá tuttugu og fjórir
bæir til grunna I Olfusi. Húsin voru öll mann-
laus enda gisti fólk á Suðurlandi undir berum
himni þessa haustdaga. Fullyrða má að það
varð flestum íbúum þessara tuttugu og fjög-
urra bæja til lífs að haldast við utan dyra.
Þann 10. september varð enn harður kippur
sem lét mest fyrir sér finna í Hraungerðis-
hreppi. Voru þá rúmar tvær vikur frá því
fyrsti skjálfinn varð. Eftirkippir urðu fjöl-
margir en fóru minnkandi eftir því sem dag-
arnir, vikurnar og mánuðirnir liðu. Vetrar-
frostið sendi Sunnlendinga inn í þau fáu hý-
býli sem uppi stóðu á Suðurlandi.
í þessari skjálftahrinu varð eitthvert tjón á
971 býli af þeim 1287 sem þá voru í Árnes-
og Rangárvallasýslum og 161 býli jafnaðist
við jörðu. Á 75 bæjum í Árnessýslu og 86 í
Rangárvailasýslu féll meira en helmingur
húsa og á 80 bæjum í Árnessýslu og 75 í
Rangárvallasýslu fjórðungur til helmingur.
Það verður að teljast ótrúlegt happ að ekki
skyldu fleiri látast í þessari skjálftahrinu.
Hjálpaðist þar margt að, fyrsti kippurinn varð
meðan fólk var flest úti við og næsta mánuð-
inn voru hýbýli lítt eða ekki íverustaðir Sunn-
lendinga.
Stærstu skjálftarnir fundust um nær allt
land og höfðu mikil áhrif. Sem dæmi má nefna
miklar breytingar á hverasvæðunum í Hvera-
gerði og á Hverasöndum í Haukadal. Nýtt líf
færðist í Geysi en Strokkur hætti gosum.
Tilfærsla hvera hefur fylgt flestum Suður-
landsskjálfta og ekki ólíklegt að hverir færist
til í næsta skjálfta og opnist t.d. undir húsum
í Hveragerði og Haukadal.
Tuttugasta öldin
Enn kom skjálfti með styrkleikann 7,0 stig
á Richterkvarða á Suðurlandi árið 1912. Sá
átti upptök suðvestan undir Heklu milli Sel-
sunds og Næfurholts. Níu bæir hrundu til
grunna og eitt barn beið bana. Síðan hefur
verið tiltölulega lítið um jarðhræringar á Suð-
urlandi, eingöngu smákippir miðað við þá sem
áður er getið. Hversu lengi lognið mun vara
veit enginn en hitt er víst að stormurinn kem-
ur á endanum. Frá árinu 1912 hefur hins
vegar margt breyst á Suðurlandi. Steinsteyp-
an hefur tekið við af timbri, gijóti og torfi
sem vinsælasta byggingarefnið, svo ekki sé
talað um glerið. Fjöldi íbúa á svæðinu hefur
margfaldast en Sunnlendingar virðast að
nokkru hafa tapað þeirri árvekni sem hélt í
þeim lífi í ágúst og september árið 1896 enda
fer þeim nú óðum fækkandi á íslandi sem
muna stóra jarðskjálfta. Ekki er ólíklegt að
hönnuðir bygginga fái orð í eyra eftir næstu
skjálftahrinu á Suðurlandi. í það minnsta vildi
ég ekki eiga börnin mín undir stóra gler-
glugganum í Fjölbrautaskólanum á Suður-
landi þegar fyrsti skjálfti hrinunnar ríður yfír.
Höfundur er jarófræðingur.
í sunnudagsbiaði Morgunblaðsins á morgun verður
fjallað frekar um Suðurlandsskjálflann.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 24. ÁGÚST 1996 5