Lesbók Morgunblaðsins - 24.08.1996, Blaðsíða 9

endur það best gert með hlutlægu upplýsinga-
flæði. Flestir koma frá Tyrklandi (34.658),
þarnæst Palestínu, fyrrum Júgóslavíu, Iran,
Irak, Líbanon, Sómalíu, og Marokkó. Það
ætti að gefa auga leið að múslimar, sem koma
svo víða að eru af mismunandi trúarhópum
innan íslam og hér má vísa til að múslimar
greinast í Kalíffa, Múhameð, Síta, Súfísta og
Súnníta.
Svo mjög eru Danir meðvitaðir um þessi
mál, að umræðan um íslam og stjórnmál, fyll-
ir brátt að sögn meira rými í íjölmiðlum, en
spurningin um hlutverk kristindómsins í
stjórnsýslu og þjóðfélagsþróuninni. Það er í
öllu falli álit Niels Helveg Petersen utanríkis-
ráðherra, sem ritaði efnisríka neðanmálsgrein
um þessi mál í Politiken 17 júní.
Veigurinn er að miðla sem víðtækustum
hlutlægum fróðleik, þannig að fólk komi upp-
lýstari frá sýningunum og umburðarlyndara
gagnvart þessum minnihluta, og farsælla get-
ur það naumast orðið í samskiptum þjóða.
Að lýsa veröld múslima til hlítar er efni í
margar greinar, en menning þeirra, hvert sem
litið er telst ein hin stórbrotnasta, sem mann-
kynssagan greinir frá. Áhrifa gætir bæði frá
Kína og vestrinu, og svo sem sagan segir
okkur er opinn hugur fyrir menningarstraum-
um úr öllum áttum vaxtarbroddur þjóðfélaga,
einkum ef íbúar þeirra hafa til að bera gáfur
og ímyndunarafl til að vinna úr þeim. Það
kemur líka fram að þar sem menning Evrópu
og íslam blandaðist tímabundið, án þess að
fyrri gildum væri alfarið hafnað né áhrif nýrra
gilda væru seinna burthreinsuð, svo sem á
Spáni, einkum Andalúsíu, hefur það fætt af
sér einhvern undursamlegasta samruna sem
um getur. Nægir að nefna Alhambra í Granada
og Sevillaborg, en þeim stöðum gleymir eng-
inn sem þar hefur drepið fæti. Og þar eiga
Márar stóran hlut að máli fyrir íðiifagrar bygg-
ingar, flísalagðar að utan sem innan ásamt
undursamlegum tjörnum, síkjum, gosbrunn-
um, rennandi vatni og listilega skipulögðum
skrúðgörðum. Margt af því fegursta í þjóðhátt-
um Suður-Spánar er einnegin frá Márum
runnið, og í framhaldi má það sömuleiðis vera
til umhugsunar, að í æðum móður Picassos
rann afrískt blóð.
Hvað leirmuni hvers konar snertir eru kín-
versk áhrif leiðandi, samfara því að bein afleið-
ing landvinninga Mongóla í austurhluta ísl-
amska veldisins varð til að bókamálverkið
varð fyrir miklum áhrifum frá kínverskri list,
sem sést berlegast í persneskum handritum
frá 14. öld. En þegar Persarnir gerðu sitt
besta til að líkja eftir kínverskum leirmunum,
gerðist það sjaldan innan bókamálverksins,
þar hurfu hinir kínversku áhrifaþættir inn í
staðbundna erfðavenju, og árangurinn varð
hundrað prósent sjálfstæð listræn tjáning.
Kínversk áhrif í bókamálverkinu voru merkj-
anleg fram til átjándu aldar er vestræn áhrif
tóku að ryðja sér rúms.
Þrátt fyrir öll þessi áhrif frá austri og vestri
verður hver sá er lítur þessi fjölskrúðugu
myndverk augum ásamt ljósmyndum af lista-
verkum á þessum tveim sýningum í Kaup-
mannahöfn að viðurkenna, að íslömsk list býr
yfir eigin og mjög jarðbundnum einkennum.
Vestrænum heimi voru Austurlönd ímynd
dulúðar, leyndardóma, auðlegðar og ævintýra,
þar sem soldánar héldu kvennabúr með hundr-
uðum ambátta, sem voru hver annarri fegurri
og nefndust odaliskur. En því var fjarri að
þetta væru allt ástkonur þeirra og barnsmæð-
ur, sem féll einungis í skaut nokkrum útvöld-
um. Hins vegar nutu þessar ambáttir meiri
menntunar en aðrar konur innan veldisins,
og þeirra beið iðulega að giftast voldugum
höfðingjum og það var einn háttur soldánanna
að halda saman hirð sinni og ríki um leið.
Austurlenzkar konur og þá einkum „odalisk-
ur“ urðu vinsælt myndefni listamanna á nítj-
ándu öld og langt fram á þá tuttugustu, eins
og sér stað í myndum meistara eins og Ingr-
es, Delacroix og Matisse.
Mikilvægt er að líta til þess að íslömsk list
fékk ekki að þróast fijálst og óhindrað, því
lengi ríktu boð og bönn í nafni trúarbragð-
anna, sem höfðu víðtækar afleiðingar. Beri
maður hana saman við list annarra menning-
arsvæða sér maður að hún sker sig úr að því
leyti, að lifandi verur, og þá helst sannverðug
„natúralistísk" lýsing á þeim, er aðeins til í
mjög takmörkuðum mæli. Orsökin var öðru
fremur erfðavenja og tilskipan í nafni trúar-
innar, sem saman mynduðu hið svonefnda
Elisabeth Jerichau-Baumann. Egypsk sölukona leirkerja við Gizeh, 1876-78.
myndabann. Kóraninn mælir þó ekki beint á
móti gerð og notkun mynda, en þar finnast
nokkrar veikar aðvaranir gegn hjáguðadýrk-
un, og um leið er því slegið föstu að Allah
sé hinn eini og alltyfirgnæfandi skapari heims-
ins. Erfðavenjan um Múhammad, hadit, sem
bætt var inn á fyrstu öldum eftir lát hans,
fordæmir hins vegar fígúratíva list. Þar segir,
að á hinsta degi listamannsins muni honum
verða fyrirlagt að blása lífi í fígúrur sínar,
takist það ekki biði hans eilíf fordæming.
Menn skyldu varast að koma of nærri guðleg-
um sköpunarmætti. Á þrettándu öld vísaði
hinn lögfróði Nawawi til þess; að í ljósi hinna
óvægu refsinga, sem rætt er um í „hadith“,
yrði stranglega að banna eftirgerð alls lif-
andi, hvort heldur á opnum vettvangi eða til
einkanota, og hvort heldur það sé á vefnað,
peninga, brúkshluti eða á veggi. Það væri
jafnframt bannað að hagnýta sér slíka hluti,
en þó ekki á teppi sem gengið væri á eða
púða sem setið væri á. Hann bætir við, að
jafnvel þótt ýmsir vísir menn hafi sagt, að
þessar reglur giltu einungis fyrir hiuti, sem
vörpuðu skugga, þá áliti hann og sömuleiðis
allir réttrúaðir, að það eigi við allar eftirgerð-
ir af lifandi verum. Þó væru plöntur og dauð-
ir hlutir undanskildir.
Þessi óvægu ákvæði voru þó seinni tíma
gerð, svo sem ráða má af því að hinn strang-
trúaði kalífi Umar (634-644) gaf sýrlenzkt
reykelsisker með fígúratívum skreytingum til
moskunnar í Medina. En rúmlega hundrað
árum seinna lét borgarstjóri Medina má
skreytinguna út, - menn höfðu skipt um skoð-
un. Samtímanum mun hafa fundist nauðsyn-
legt að undirstrika að eingyðistrú væri undir-
staða íslams. Ein höfuðrökin móti myndum á
veggjum, styttum o.s.frv. voru öðrum fremur
óttinn við hjáguðadýrkun. Fyrirbæri sem var
vel þekkt í Arabíu á dögum Múhameðs, og
sem spámaðurinn sjálfur lagði hendur á, er
hann hreinsaði Kaaba af hjáguðamyndum, hið
allra helgasta í moskunni í Mekka.
En þrátt fyrir nær samdóma álit trúfræð-
inga, um að fígúratíf lýsing á lifandi verum
væri bæði hættuleg og móðgun við kraftbirt-
ing Guðs, eru til ótal dæmi þess að múslimsk-
ir listamenn og listvinir brytu myndabannið,
og alla tíð hafa verið í gangi rökræður um
þetta ákvæði.
Ósjaldan býsnast menn yfir þessum brotum,
en hvenær hafa krisntar þjóðir og þá ekki
síst kristnir höfðingjar haldið boð ritningarinn-
ar til fullnustu? Einnig brutu menn aðrar regl-
ur og svo vísað sé til íslamskra sagnfræðinga,
var sá höfðingi sem ekki drakk vín frekar
undantekning en regla. Á öllum tímum hafa
furstar og hinir ríku sett sig yfir þær reglur
og viðmiðanir sem giltu fyrir hinn óbreytta
borgara, og íslamskir furstar voru í því tilliti
engin undantekning.
Það var svo öðru fremur í sambandi við
skreytingar innra byrðis húsa og hofa yfir-
stéttarinnar, búsáhalda, textíla svo og í hand-
ritum, að fígúratív list náði helst að gera vart
við sig. En þessu fígúrubanni var að öðru leyti
mætt með yfirgengilegu ríkidæmi af skrey-
tilist, sem er einstæð fyrir skipuiagt sam-
ræmi, þannig að ofhlæði gætir hvergi. Oft
hafa ofhlaðin guðshús orðið á vegi rýnisins í
útlandinu og yfirleitt á þann veg að til mik-
illar óprýði taldist. Dómkirkjan mikla í Sevilla
er ein sú ofhlaðnasta, en þar bregður svo við
að ofhlæðið verður að samræmi, og skyldi það
ekki arfur frá Márum og þeirri stærð- og
rúmfræðilegu snilli sem einkenndi mynstur
þeirra og útflúr?
Annað sem einkennir íslamska list er að
hún er ekki einstaklingsbundin og höfundanna
er þannig ekki getið, sömuleiðis er hún ekki
list einnar þjóðar heldur margra þjóða sem
aðhyllast sömu trúarbrögð, og einkenni henn-
ar eru skýr og ótvíræð þrátt fyrir hina miklu
fjölbreytni.
Hugtakið list varð ekki til fyrr en maðurinn
og þar með fígúran var aftur hafin til vegs í
vestrinu. Endurreisnin var svo miklu meira
en afturhvarf til fornaldar, hún var sigur hins
lifandi magnþrungna manns á blóðlausum
miðöldum í andaslitrum, og maðurinn varð
aftur gildur hlekkur í smíð þjóðfélagsins. Það
sem við í dag nefnum list var fyrrum æðra
stig handverks listiðnaðar og skipulags, nokk-
urs konar skynrænn efnislegur guðdómur, sem
kristallaðist í heimspeki og trúarbrögðum tím-
anna, eins og skýrlega opinberast í sköpunar-
gleði hinna íslömsku þjóða
Á sýningunni í danska Þjóðminjasafninu,
skipar eftirlíking af kóraninum veglegan sess,
og að auki er þar fjöldi dýrgripa sem margir
hveijir eru fengnir að láni úr Davids-safni á
Krónprinsessugötu, og ætti enginn sem hefur
áhuga að kynna sér heim íslams að láta hjá
líða að skoða einnig það magnaða safn.
Stór og mikil sýningarskrá/bók upp á 463
síður hefur verið gefin út af Þjóðminjasafn-
inu, er hún hafsjór fróleiks og ríkulega mynd-
skreytt. í sama broti en nokkru efnisminni
er sýningarskrá/bók Davids-safnsins upp á
136 síður og einnig ríkulega myndskreytt.
í einu orði, frábært...
Veigurinn er að miðla
sem víðtœkustum hlut-
lœgum fróðleik, pannig
að fólk komi upplýstari
frá sýningunum og
umburðarlyndara
gagnvart þessum
minnihluta,, ogfarsælla
geturpað naumast orð-
ið í samskiptum pjóða.
Rl OG STORLAX
L
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 24. ÁGÚST1996 9