Lesbók Morgunblaðsins - 24.08.1996, Blaðsíða 13

ÍSLENSK MANNANÖFN 7
• •
INGIBJORG OG GUNNAR
Ingibjörg merkir líklega konunglega eóa guólega
björg, en hefur nýverið hrapaö í vinsældum, er í
9. sæti. Gunnar er fornnorrænt hermannsheiti og
hefur haldió stöóu sinni vel, er í 5.-8. sæti órin
1960-1986.
EFTIR GÍSLA JÓNSSON
XIV. Ingibiörg
Ingibjörg er mikið nafn á Norðurlöndum.
Forliðurinn Ing- hefur að vísu vafist lengi
fyrir nafnaskýrendum, svona að skýra hann
út í hörgul, en ég held þeir séu nokkuð sam-
málá um að setja hann í samband við guði
eða konunga.
Ingi er konungsheiti, og Freyr var nefndur
Yngvi og stundum í einni lotu Yngvi-Freyr.
Fyrir mér er ekki vafi á því, að Ingibjörg er
konungleg eða guðleg björg, sbr. líka nöfn
eins og Asbjörg, Guðbjörg og Þorbjörg.
Ingibjörg í Baldurshaga
beiskan grætur alla daga.
Getur þig ei ginnt að morði
grátin mær með augun blá.
Einhvern veginn límdust þessar línur úr
Friðþjófssögu í barnsminni mitt, og reyndar
grúir af Ingibjörgum í fornum sögum. Yrðu
seint taldar drottningar um norðurheim með
þessu nafni, konungsdætur og systur, allt frá
Ingibjörgu systur Ólafs (I.) Tryggvasonar,
og fóru sumar þeirra suður í heim og settust
þar í hásæti.
Frændur okkar breyttu snemma björg í
borg í þessu nafni og sumum öðrum. Inge-
borg, segja Danir, ef ekki Engelborg, því
snemma rugluðu menn saman forliðnum Ing-
og gríska tökuorðinu engill (= sendiboði),
annaðhvort af misskilningi eða af ásettu trú-
arlegu ráði. Menn hafa oft breytt nöfnum
af smekksástæðum. Norðmönnum líkaði ekki
að gersk drottning Haralds harðráða héti
hebreska nafninu Elísabet, og þeir gerðu sér
lítið fyrir og breyttu því í hið fagra nafn
Ellisif sem við höfum sem betur fer ekki týnt.
Nöfn þvældust milli landa og tungna. Helga
fór til Rússlands og kom til baka í gerðinni
Olga, því að slövum virðist fyrirmunað, eins
og Frökkum, að segja h í upphafi orða. Helgi
varð Oleg. Ymsir trúa því að Hlöðver hafi
farið út í heim, verið latínað í Clodovicus og
komið loks til baka í gerðinni Lúðvík. Aðrir
rekja slóðina öðruvísi.
Verra er þó, þegar menn misskilja ágætis
nöfn, svo að þau falla í fyrnsku. Hallvör
merkir t.d. hin „trausta verndarvættur", en
ekki *sú sem hefur hallandi varir. Steinvör
hefur nákvæmlega sömu merkingu og Hall-
vör og getur vel verið kyssileg, Bergljót er
„björt bjargvættur", ljót er þar skylt ljós og
ensku light, en er óskylt öðru verra sem hlóm-
ar eins. Eg skil hins vegar fólk sem áræðir
ekki að skíra Loðinn og Ljótur, en ástæðu-
laust er að forðast forn og glæsileg nöfn eins
og Ástríður og Ingiríður, þótt reynt hafi ver-
ið með aulafyndni að snúa út úr þeim.
í Sturlungu eru nefndar 12 Ingibjargir,
þar á meðal bæði eiginkona og frilla Gissur-
ar jarls, eiginkonan var dóttir Snorra Sturlu-
sonar, svo og Ingibjörg Sturludóttir Þórðar-
sonar sem 13 vetra var gefin syni Gissurar,
Halli, og neitaði að ganga út úr Flugumýrar-
brennu nema hún kysi mann með sér. Var
borin út nauðug. Seinna skrifaði einhver
maður í lýsingu á Njálsbrennu. „Eg var ung
gefin Njáli.“
Árið 1703 voru Ingibjargir hér á landi vel
margar, 1217, nafnið í þriðja sæti. Þá var
löngu dáin Ingibjörg Loftsdóttir, móðir liins
ágæta manns Arngríms lærða, en ófæddar
þær góðu Ingibjargir sem ólu af sér skáldin
Sigurð Breiðfjörð og Grím Thomsen. Man ég
það ekki rétt, að spakir menn segi að mikil-
mennum bregði oft í móðurkyn?
Nafnið Ingibjörg hélt lengi vel velli, en
hefur þó þokað ofan í 4. sæti 1801, en 5.
árið 1845, og síðan hefur konum með Ingi-
bjargarnafni haldið áfram að fækka hlutfalls-
lega.
Árin 1921-1930 var Ingibjörg nr. 5 í hópi
skírðra meyja. Þá var rétt ókomin á alþing
fyrsta konan, Ingibjörg H(ákonardóttir)
Bjarnason, stjórnandi Kvennaskólans í
Reykjavík. í þjóðskrá 1982 var Ingibjörg í
9. sæti og hefur hrapað verulega síðan; nafn-
ið þykir víst of langt, og kannski heldur ein-
hver, eins og hún Ingibjörg amma mín, að
það þýði „engin björg“, en það var nú aldeil-
is ekki.
XV. Gunnar
Gunnar hét bóndi á Hlíðarenda,
þangað vildi eg vísu venda,
segir í gömlum dansi, miðlungi vel kveðn-
um, eða varla það.
Gunnar er fornnorrænt hermannsheiti og
nægir að vitna í kvenkynsorðið gunnur sem
bæði merkir orusta og valkyija.
INGIBJÖRG H. Bjarnason skólastjóri
Kvennaskólans var fyrsta islenska konan
sem kjörin var á Alþingi.
Frægastur fornkappa, sem Gunnarsnafn
báru meðal Germana, er vafalítið Gunnar
Gjúkason Eddukvæðanna og lét lífið í orma-
garði.
Lifanda gram
lögðu í garð,
þann er skriðinn var,
skatna mengi,
innan ormum,
o.s.frv., og ekki þarf ég að lýsa fyrir ykk-
ur orðtöfrum Eddukvæðanna, þar sem ólga
og syngja „uppsprettulindir og niðandi vötn
minnar tungu“, á máli Jóns Helgasonar. Hér
á landi áttum við líka kappa þann, sem litlu
var maður minni en Gunnar Gjúkason, áður-
nefndan Gunnar á Hlíðarenda, er hæfði hvað-
eina sem hann skaut til og var jafngóður í
langstökki áfram og afturábak. Varð að sögn
Jóns Grindvicensis 12 álna hár og 200 ára
gamall.
Gunnarsnafn báru 15 menn í Landnámu
og 12 í Sturlungu. En lengi vel var það ekki
algengt á landi hér, t. d. ekki nema 112 árið
1703. í þetta manntal komst ekki, og reynd-
ar ekki næsta allsheijarmanntal heldur Gunn-
ar Pálsson skáld, prestur og skólameistari,
„gáfumaður mikill og manna lærðastur, lítill
búmaður, ógætinn í embættisverkum og
nokkuð hneigður til drykkju", eins og honum
er lýst í Islenskum æviskrám Páls Eggerts.
Hann var látinn áratug fyrir manntalið 1801,
en þá báru Gunnarsnafn á landi hér ekki
nema 105. I þeim hópi var Gunnar Gunnars-
son faðir Þóru sem Jónas Hallgrímsson kvað
um í Ferðalokum.
En bráðum kom hin margfræga rómantík
19. aldar til skjalanna og gerði vinsæl sum
þau nöfn sem komu fyrir í Eddukvæðum
og íslendingasögum. Árið 1855 voru enn
ekki nema 150 Gunnarar á íslandi, en 1910
voru þeir orðnir 489. Þetta ár fæddist Gunn-
ar sá er síðar varð forsætisráðherra, Sig-
urðsson Thoroddsen, en 21 árs var orðinn
Gunnar Gunnarsson úr Vopnafirði og
Fljótsdai og þegar tekinn að semja skáld-
verk. En sókn Gunnars fékk ekkert stöðvað.
Nafnið komst í hátísku, einkum á árabilinu
1921-1950. Þá eru 1608 sveinar svo skírðir
og nafnið í fjórða sæti, með 3,8%. En það
er líka toppurinn.
Dæmi eru um enn meiri tískusveiflur í
nafngiftasögu okkar. Sigrún, hið fornfræga
Eddunafn, er hvorki í Landnámu né Sturl-
ungu, og öldum saman báru það sárafáar
íslenskar konur, oft engin á öllu Norður-
landi. En svo kom rómantík Eddukvæðanna,
Sigrúnarljóð Bjarna Thorarensens, Sigrún
Þorsteinsdóttir í Manni og konu og Sigrún á
Sunnuhvoli í þýðingu eftir Jón Ólafsson. Og
það er ekki að sökum að spyija. Sigrún fór
sömu slóð og Gunnar í afar svipuðum áföng-
um og var 6. algengasta skírnarnafn meyja
á blómatíma Gunnars. Ennþá brattari varð
þó tískubylgjan, þegar Erla kom til. Einar
Benediktsson skáld og Valgerður Einarsdótt-
RÓMANTÍKIN hóf til vegs nafn kappans
Gunnars á Hlíðarenda og nafnið var í há-
tísku á árabilinu 1921-1950.
ir Zoega, kona hans, skírðu eina dóttur sína
Ragnheiði Erlu, hún fæddist 1905 og ber
fyrst Erlunafn íslenskra kvenna. Engin er í
manntalinu 1910, því að þá var Einar skáld
og hans fólk erlendis. En nú kom annað
skáld til skjalanna. Stefán Sigurðsson, sem
sig kenndi við Hvítadal, birti kvæðið Erla í
Söngvum förumannsins 1918, og það var
eins og við manninn mælt, næstu þijá ára-
tugi voru 808 meyjar skírðar Erla. Vinsældir
þessa nafns hafa allvel haldist síðustu ára-
tugi.
Svipað má segja um Þór og Erlu, en breyt-
ingin er þó ekki eins snögg. Þessu gamla
goðsheiti er tekið að skíra örfáa sveina
skömmu fyrir aldamótin síðustu, elstur var
Svarfdælingurinn Þór Vilhjálmsson, fæddur
1893, síðar bóndi á Bakka. Heimildir eru
fyrir því, að hann héti í höfuðið á góðri konu,
Þóru að nafni. Nú hina síðustu áratugi hefur
Þór verið algengast skírnarnafn piltbarna,
stundum svo að miklu munar, en þá er þess
að gæta, að það er í yfir 90 af hundraði
dæma seinna nafn af tveimur. Sjá síðar. Ég
get líka nefnt nokkur stutt kvenheiti sem
rokið hafa upp vinsældalistann á skömmum
tíma, þó að ég hafi ekki rannsakað þau nógu
gaumgæfilega. Nefni ég sem dæmi Ósk,
Tinnu, Björk, Dögg og Yri.
En Gunnar stendur sig líka vel. Hann er
í 5.-8. sæti þá áratugi milli 1960 og 1986
sem ég hef átt kost á að kanna, en heldur
ekki þeim hlut síðustu árin.
Framhald í næstu Lesbók.
Höfundur er fyrrverandi menntaskólakennari.
JÓHANNA
GUÐMUNDSDÓTTIR
TÓNA-
SKART UM
SUMAR-
NÓTT
Á gömlu blaði
Ég hovfi á nóttina
og úr sæti mínu
sé ég
gegnum gluggann minn stóra
stóra -
iygnan bláan voginn
gægjast gegnum
blómstrandi greinar
kvistsins á pallinum.
Ofan við voginn
tekur við Nesið álfta
og einmitt í sjónmáli þessu
mætast
gullblómstrandi sóleyjabrekkur
og Gálgahraunið svarta.
Yfir,
skartar
sem á stássmey með sindrandi
ennisband
Ijómandi Ijósaröðin á Hrauns-
holtinu
... En Keilir í fjarlægð
teygir sig yfir dýrðina eins og
hún leggur sig,
sem hann gefi sig allan að himn-
inum
í heimspekilegum rökræðum
um tvíhyggjuna í tilverunni. . .
Þú, himinninn, og ég, fjallið,
við mætumst
og þú eit óendanlegur.
Fremst í forgrunni,
þvert yfir bláan mildan himin-
flötinn
liggja fimm símalínur
með jöfnu millibili
líkt og nótnastrengir
- e, g, h, d, f, -
og þrestirnir setjast á þær
kvíandi og kvitrandi
svo lesa má úr mynd þeirra
tóna.
Glugginn minn
um sumarnótt bjaita
skartar.
Höfundur er cand.mag. og skólastjóri
í Kópavogi
GUÐMUNDUR
HERMANNSSON
HVAÐ
GERÐIST
Það voru uppi skáld
stóðu við púlt
og skrifuðu með blýanti
En svo kom tölvan
og blýanturinn hvarf
En hvað varð um skáldin?
Höfundur er fyrrverandi yfirlögreglu-
þjónn i Reykjavik
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 24. ÁGÚST 1996 1 3