Lesbók Morgunblaðsins - 07.09.1996, Qupperneq 4

FRÚ Stefanía sem Kamelíufrúin f leikriti Alexanders Dumas yngri.
LEYNDARMÁL
SNILLINGSINS
EFTIR GUNNAR STEFÁNSSON
Um prímadonnuna frú Stefaníu, eins og hún var
ævinlega nefnd af samtíó sinni, fjallar Jón Vióar
Jónsson á eftirtektarveróan hátt í doktorsriti sínu
frá Stokkhólmsháskóla og heitir bókin Geniet och
vagvisaren - snillingurinn og leiósögumaóurinn.
LEIKLISTIN er list augnabliksins,
segja menn. Þegar tjaldið fellur
eftir síðustu sýningu er hún horfin
og lifir einungis í minni áhorfend-
anna. Og þegar síðasti áhorfand-
inn lýkur lífsgöngu sinni, hvar á
þá list leikarans sér stað? Er hún
þá ekki að eilífu grafin í tímans
sand?
Þótt þetta séu auðvitað óhrekjanlegar hug-
renningar, að minnsta kosti þegar í hlut á leik-
húsfólk sem lifði fýrir daga upptökutækninn-
ar, þá er engu að síður hægt með athugun
ýmissa heimilda að gera sér allgóða mynd af
leiklist fyrri tíðar. Þar kemur til kasta leikhús-
fræðinga, leiksögukannenda og menningar-
rýna. Nú er framundan aldarafmæli Leikfélags
Reykjavíkur, þess leikhóps í landi voru sem á
sér lengsta samfeilda sögu. Það er skemmti-
legt að geta á þeim tímamótum lesið vandaða
greinargerð um upphafsskeið þess og þá leik-
konu sem fremst stóð á þeim tíma, frú Stefan-
íu Guðmundsdóttur. Um þetta efni fjailar dokt-
orsrit Jóns Viðars Jónssonar við leikhúsfræði-
deild Stokkhólmsháskóia. Bókin heitir Geniet
och vágvisaren - Snillingurinn og leiðsögumað-
urinn. I undirtitli stendur að þau orð eigi við
leikkonuna Stefaníu Guðmundsdóttur (1876-
1926) og rithöfundinn og leikstjórann Einar
H. Kvaran (1859-1938). Bókin er gefin út í
flokki rita með rannsóknum á leikhúsfræðum,
„Theatron-serien".
Þetta rit Jóns Viðars, sem er á fjórða hundr-
að síður, hefur ekki verið á almennum mark-
aði og ekki rætt í fjölmiðlum. Ahugamönnum
skal á það bent að ritið er hægt að fá keypt
hjá afgreiðslu Sögufélags í Fischersundi 3. En
mér fmnst ómaksins vert að fjalla dálítið um
það hér. - Það er reyndar ekki uppörvandi
andrúmsloft sem leiksögufræðingar vorir
starfa í. Sveinn Einarsson hefur um langt skeið
unnið að ritun íslenskrar leiklistarsögu og kom
fyrsta bindi hennar út árið 1991 á vegum
Bókaútgáfu Menningarsjóðs, eitt síðasta merk-
isritið sem það forlag sendi frá sér áður en
því var greitt banahöggið. Um þessa bók hef-
ur ekkert verið fjailað í blöðum eða tímaritum.
og má svo sem segja að aðfinnslur í þá átt
hitti fyrir höfund þessarar greinar eins og
aðra þá sem hafa verið að skrifa um leiksýning-
ar í blöð hér. Rit Sveins, Islensk leiklist I,
hefur undirtitilinn Ræturnar; það nær allt aft-
ur til Eddukvæða og lýkur frásögn um árið
1890. Næsta bindi sögunnar, sem mun væntan-
lega birtast innan tíðar, fjallar um tímabilið
1890-1920, þar sem, að hyggju höfundar, „ís-
lensk leiklist í nútíma skilningi“ verður til og
nær fullum blóma á fyrsta „ísienska tímabil-
inu“ í leikritun okkar... fumkennd leikþörf
breytist í markvíst listrænt starf" (7).
Rit Sveins Einarssonar er grundvallarverk
sem mikill fengur er að fyrir rannsóknir í ís-
lenskri menningarsögu. Annað mál er að um
mat hans má auðvitað deila og kemur raunar
fram í riti Jóns Viðars að hann er í ýmsu ósam-
mála Sveini og helsta fyrirrennara hans í rann-
sókn íslenskrar leiklistarsögu, Lárusi Sigur-
björnssyni; telur hann þá ekki hafa sýnt næga
gagnrýni í túlkun sinni.
Jón Viðar hróflar jafnvel við einni helstu
goðsögn leiklistarsögunnar þegar hann dregur
í efa upphafningu Sigurðar málara sem bæði
Lárus og Sveinn, og reyndar fleiri, hafa staðið
að. Er Sigurður ekki ofmetinn brautryðjandi?
spyr höfundur og segir að engar heimildir séu
fyrir því að hann hafí verið neins konar fyrir-
rennari nútíma leikstjórnar. í sambandi við
upphaf leiklistar í Reykjavík bendir Jón Viðar
á hlut Eiríks Magnússonar, síðar bókavarðar
í Cambridge, í því að koma upp leiksýningum
í bænum upp úr 1860, en þá blossar upp áhugi
á slíku. Um þetta og ýmis önnur leiklistarsögu-
leg atriði sem Jón Viðar drepur á verður ekki
dæmt án rannsóknar, en hér blasa vissulega
við fróðleg athugunarefni.
Áður en skilist er við fyrsta bindi leiklistar-
sögu Sveins Einarssonar skulum við hyggja
að lokaorðum þess, þar sem höfundur tilfærir
ummæli úr ísafold 1893, um leikstarfsemi í
Góðtemplarahúsinu í Reykjavík. Þar hafi reynt
sig ung stúlka, venju fremur efnileg, en tilsagn-
arskorturinn sé mikið mein sem ekki fáist bót
á fyrr en hér ílengist maður sem numið hafi
leikmennt almennilega og stundað hana til
langframa í góðu leikhúsi. I framhaldi af þessu
segir Sveinn: „Leikstjóri, menntaður í grein-
inni, lét reyndar bíða eftir sér enn um stund,
en stúlkan, sem þarna reyndi fyrir sér í fyrsta
sinn á sviðinu, átti eftir að verða tákn þess
tíma, sem nú fór í hönd. Hún hét Stefanía
Guðmundsdóttir og varð fyrsta stórleikkona
íslendinga og ein fremsta listakona þeirra fyrr
og síðar.“ (367)
Listamadwr og leiöbeinandi
Um þessa prímadonnu, frú Stefaníu, eins
og hún var ævinlega nefnd af samtíð sinni,
ljallar Jón Viðar Jónsson á einkar eftirtektar-
verðan hátt. En bók hans er um miklu meira
en frú Stefaníu og Einar H. Kvaran, svo að
nafnið er raunar ekki alls kostar rétt, og um-
fjöllunin um Einar Kvaran er líka í stysta lagi.
Hins vegar ritar Jón Viðar rækilega um starf-
4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 7. SEPTEMBER 1996