Lesbók Morgunblaðsins - 07.09.1996, Qupperneq 5

semi leikfélagsins fyrstu áratugina, aðdrag-
andann að stofnun þess, helstu leikara aðra
en frú Stefaníu, stjórnendur félagsins, innri
aðstæður og átök innan þess, einkum milli
tveggja fjölskyldna, Indriða Einarssonar og
hans fólks annars vegar og frú Stefaníu og
Borgþórs Jósefssonar manns hennar hins veg-
ar. Togstreita af þessu tagi hefur ævinlega
verið í leikfélaginu og virðist síst í rénun eins
og kunnugt er. Ýmislegt hliðarefni sem ekki
varðar frú Stefaníu beinlínis er að vísu býsna
fyrirferðarmikið, svo að á löngum köflum er
hún varla nefnd. Hins vegar hefur hin al-
menna leiklistarsaga, sem höfundur rekur hér
með könnun frumheimilda,. verulegt gildi og
styrkir auðvitað umfjöllunina um Stefaníu og
sögulega stöðu hennar. Væntanlega heldur
höfundur áfram rannsóknum sínum
og ritstörfum og birtir þá afrakstur-
inn á íslensku. Sérstök bók um ævi-
feril og list Stefaníu gæti orðið eink-
ar áhugavert og skemmtilegt lestr-
arefni.
Bók Jóns Viðars skiptist í fjóra
meginhluta. í hinum fyrsta er lýst
markmiði og aðferðum rannsóknar:
innar, heimildum og vitnisburðum. í
öðrum hluta, „Leikhús leikaranna"
er fjallað um Leikfélag Reykjavíkur
á starfsferli frú Stefaníu. Þar er
rakinn aðdragandinn, leikstarfsemi
í Reykjavík fram um miðjan tíunda
áratug síðustu aldar og lýst tildrög-
um þess að Leikfélagið var stofnað,
íjallað um leikhúsið sjálft, stjórn
þess og stjómarform. I þriðja hluta
er nánari greinargerð um hið list-
ræna starf, leikstjóra eða „leiðbein-
endur“ eins og þeir voru nefndir og
leiktjöldin (það er reyndar líka úrelt
orð í nútímaleikhúsi). Síðan.er lýst
helstu leikurum: Kristjáni Ó. Þor-
grímssyni, Árna Eiríkssyni, Gunn-
þórunni Halldórsdóttur, Jóni J. Að-
ils, Jens B. Waage og Guðrúnu Indr-
iðadóttur. Höfundur greinir leikstíl
þessa fólks og spyr hvort list þess
þoli að metast á strangan kvarða
eða sé fúsk, „díettantismi". Sama
spurning hlýtur að vakna andspænis
frú Stefaníu sjálfri, en niðurstaðan
er sú að hún hafi ótvírætt staðið á
æðra stigi en samleikendur, þótt hún
hefði ekki fremur en þeir hlotið form-
lega leiklistarmenntun, nema hvað
hún dvaldist einn vetur í Kaup-
mannahöfn á fullorðinsámm að
kynna sér leiklist. Jón Viðar veltir
því fyrir sér hvernig hún hafi farið
að því að hafa svo mikil áhrif á leik-
sviðinu og gagntaka áhorfendur
sína, eins og margir hafa vottað.
í síðasta kafla fæst höfundurinn beinlínis
við þessa spurningu: í hveiju felst mikilleiki
frú Stefaníu sem leikkonu? „Kennimenn leik-
sviðsins" - Scenens predikanter - heitir
kaflinn. Þessir kennimenn eru frú Stefanía og
Einar H. Kvaran, snillingurinn og leiðbeinand-
inn. Það er í stuttu máli kenning höfundar að
Einar hafi vísað frú Stefaníu leiðina til listar-
innar með því að laða hana að sínum mannúð-
arsjónarmiðum og spíritísku hugmyndum.
Spíritisminn er ef til vill ekki sú hyggja sem
hér skiptir mestu í sjálfu sér, heldur hin milda
mannúð, sem Einar boðaði og ýmsum þótti
raunar ábyrgðarlaus eins og Sigurður Nordal
lýsti í hinni frægu deilu sinni við Einar. En -
„að skilja allt er að fyrirgefa allt“. Svo hljóðar
eitt frægasta kjörorð Kvarans. Annað er á þá
leið að Guð sé sjálfur í syndinni. Hvort tveggja
hefur frú Stefanía áreiðanlega lagt sér á hjarta,
svo náið sem samstarf hennar við skáldið var.
Og sannfærður spíristi varð hún fyrir áhrif
hans.
Þótt kenning Jóns Viðars um þýðingu sam-
starfs frú Stefaníu og Einars fyrir list hennar
sé mjög sennileg, eru því miður sáralitlar heim-
ildir til um hvernig það fór fram. Raunar eng-
ar frá hendi frú Stefaníu og frá Einari ekki
annað en almenn frásögn hans í eftirmæla-
grein. En þau hafa hlotið að kynnast, segir
höfundur, ekki seinna en haustið 1898, þegar
Einar varð leikstjóri (leiðbeinandi) Leikfélags
Reykjavíkur. Hann hafði þá nokkrum sinnum
sem leikgagnrýnandi ísafoldar skrifað um list
hennar. Hann skrifaði meðmælabréf handa
henni þegar hún fór til Kaupmannahafnar að
kynna sér leiklist 1904. í minningargrein um
frú Stefaníu lýsir Einar því fögrum orðum
hvernig þau lásu stundum hlutverk hennar
saman tvö, - þá er reynt að komast inn í sál
hvers tilsvars, gefa því hinn nákvæma
hljómblæ, segir hann. Kvaran kveðst aldrei
gleyma hversu skilningsrík og næm hún var
og hversu hún gat. skilað öllu nákvæmlega
eins og þau höfðu komið sér saman um. Hvern-
ig þau unnu hlutverkin lýsir hann ekki, en
undirstrikar sjálfstætt listamannseðli hennar,
sem naut sín æ betur því þroskaðri sem hún
varð.
Jón Viðar bendir á að frú Stefanía og Einar
voru pólitískir andstæðingar, þar sem hún
fylgdi Heimastjórnarflokknum en hann var
einn af nánustu stuðningsmönnum Björns
Jónssonar, - „en spíritisminn og hinn listræni
áhugi var sterkara einingarafl en allt hið þraut-
leiðinlega þjark um réttarstöðu íslands í danska
konungsríkinu," segir hann (220).
Meðan á því þjarki stóð var íslenskt nútíma
menningarsamféíag að verða til; einn þáttur
þess var íslensk leiklist sem reis á legg þegar
borgarastétt Reykjavíkur efldist og veitti hing-
að evrópskum menningarstraumum. Einn
helsti forustumaður í andlegu lífi þjóðarinnar
í upphafi aldarinnar var einmitt Einar H. Kvar-
an. Hann var það sem höfundur skáldrita,
blaðamaður og fyrirlesari, málflytjandi trúar-
heimspekilegra hugmynda - og sem leiklistar-
frömuður. Það er því ekki furða þótt Jóni Við-
FRÚ Stefanía sem Steinunn í Galdra-Lofti
Jóhanns Sigurjónssonar.
„Leikstjóriy menntaöur
ígreininniy lét reyndar
bíöa eftir sér enn um
stundy en stúlkan, sem
pama reyndifyrir sér
ífyrsta sinn á sviöinu,
átti eftir aö veröa tákn
pess tíma, sem nú fór
í hönd“
Sveinn Einarsson
ari þyki leitt að þurfa að skýra lesendum frá
því í upphafi kaflans um Kvaran að um hann
hefur ekkert ítarlegt verið skrifað, aðeins
nokkrar yfirlitsgreinar á árunum 1940-60.
Fjöldi fólks hefur síðustu áratugi lagt stund á
bókmenntanám við Háskólann og skrifað lærð-
ar ritgerðir um þau fræði. En miðlæg menning-
arsöguleg viðfangsefni eins og ferill Einars
H. Kvarans hafa ekki freistað þess. Skyldi
maður þó ætla að brýnna væri og ekki síður
forvitnilegt að sinna þvílíkum undirstöðuefnum
heldur en að semja tugi síðna af djúpum pæl-
ingum um skáldverk eftir samtímahöfunda
eins og Sjón, Einar Kárason og Vigdísi Gríms-
dóttur, að þeim alveg ólöstuðum.
Upphafning og ideaiismi
Víkjum loks aftur að frú Stefaníu. Jón Við-
ar fer yfir helstu hlutverk hennar og í þeirri
umfjöllun kemur glöggt. í ljós hversu fjölhæf
hún er og hæfiíeikarík. Hún byrjar með heldur
léttvægum gamanhlutverkum, en á merkan
þroskaferil þar sem hún nær æ lengra í skap-
gerðarleik. Hún fær þá líka hlutverk sem
hæfa henni, eins og Magda í Heimilinu eftir
Sudermann, Steinunn í Galdra-Lofti, Kamel-
íufrúin í verki Dumas, Ulrika í Kinnarhvols-
systrum eftir Hauch og loks Frú X í leikriti
eftir Bisson. Túlkun þess hlutverks var síðasti
sigur frú Stefaníu á sviðinu og ógleymanleg
áhorfendum, um það hef ég heyrt vitnisburð
frá fyrstu hendi.
Persónutöfrar frú Stefaníu hafa verið ótví-
ræðir, en slíka töfra er örðugt að skilgreina
eins og við vitum. Einar H. Kvaran segir í
eftirmælagrein sinni að það sé álíka tilgangs-
laust að lýsa list hennar og ilmi rósarinnar.
En þetta er það sem listgagnrýnendur reyna
stöðugt og í þeirri viðleitni er raunar hægt að
komast nokkuð áleiðis, þótt enginn verði góður
gagnrýnandi sem ekki hefur til að bera áuð-
mýkt gagnvart þeim rósailmi sem
ekki verður með orðum lýst. Með
tilstyrk samtímaumsagna, fagleg-
um ályktunum sínum og greining-
araðferðum tekst Jóni Viðari að
bregða upp býsna skýrri mynd af
list frú Stefaníu. Það sem samtíma-
menn róma einkum eru fagrar
hreyfingar á syiðinu og blæbrigða-
rík rödd. - Í bókinni eru fjórir
þættir teknir til athugunar: í fyrsta
lagi „Det karismatiska momentet":
þáttur persónutöfranna. í annan
stað er það „Identifjkationsmo-
mentet" - Innlifunin. í þriðja lagi
„Idealiseringsmomentet", hin róm-
antíska persónusýn. Loks er svo
upphafningin, „det patetiska mom-
entet“ (251-54).
Tvennt hið síðasttalda er það í
list frú Stefaníu og samtíðarmanna
hennar sem fjarlægast er nútíma
leiklistarhugmyndum. Jón Viðar
gerir glöggar athugasemdir um
þetta í bók sinni. Hann segir að
samkvæmt þeirri leiklist sem bygg-
ir á natúralismanum sé öll upp-
hafning leikpersónanna nánast for-
kastanleg. „Við sem höfum vanist
slíkri leiklist," segir hann, „hrind-
um nánast ósjálfrátt frá okkur öllu
sem lyktar af ídealisma, eins og
öll hetjuhyggja væri barnaleg eða
ósönn. En hvers vegna skyldi það
þurfa að vera þannig? Hvers vegna
skyldi áhersla á það sem er gott
og fagurt, til dæmis sigur góðvild-
ar yfír hinum lægri hvötum, ekki
geta verið túlkun á einhverju sem
er satt og ósvikið? Ef við höfnum
þessu, er það þá vegna þess að við
festum yfirleitt ekki trúnað á að
manneskjan geti hamið illt eðli sitt?
Sé niðurstaða okkar þessi
myndu frú Stefanía og Einar H.
Kvaran hafa verið okkur ósammála. Og samtíð-
armenn þeirra, leikgagnrýnendur, sem tóku
túlkun hennar fullkomlega gilda, hafa verið
sama sinnis. Þessir menn byggðu á forsendum
síns tíma og þá afstöðu verðum við að virða,
hvaða viðhorf sem við sjálf kunnum að aðhyll-
ast“ (252).
Það er þessi sögulegi skilningur sem gerir
greinargerð Jóns Viðars markverða. Honum
tekst í senn að lýsa leikferli frú Stefaníu með
sannfærandi hætti eftir heimildum, og einnig
að veita lesanda, sem einungis þekkir hana
af ljósmyndum og huglægum vitnisburði þeirra
sem sáu hana á sviði, tilfínningu fyrir list henn-
ar. Maður trúir því að hún hafi á sviðinu náð
því „mikilfenglega stigi sem er leyndarmál
allra mikilla leikara: að geta í einu verið hún
sjálf, sú aðlaðandi, heillandi manneskja sem
hún var að vitnisburði margra samtíðarmanna,
og um leið umskapað sig í ókunnuga persónu
á svo sannan og áhrifaríkan hátt að áhorfend-
ur hennar kunnu ekki að óska neins frekar."
- Að lokum víkur Jón Viðar að því að hin
mikla leiklist sé það augnablik þegar raunvera
og hugsýn, natúralismi og ídealismi, gangi
saman í einingu. „Hvemig það gerist er ekki
unnt að skýra með rökrænum hætti. Við getum
aðeins sagt að við erum stödd á mörkum tvenns
konar veruleika. Hvor þeirra er raunverulegri,
það verður áfam að vera leyndarmál snillings-
ins“ (260-61).
Fyrir utan þessa bók hefur Jón Viðar Jóns-
son samið nokkrar greinar í innlend og erlend
rit um íslenska leiklistarsögu. Sérstök ástæða
er til að benda á ítarlegan æviþátt um Þor-
stein Ö. Stephensen í Andvara 1995 (fæst hjá
Sögufélagi); það er glögg lýsing á þeim mikil-
hæfa skapgerðarleikara sem fyrir tilverknað
útvarpsins náði fastari tökum á íslenskum al-
menningi en flestir aðrir á sinni tíð. Þorsteinn
var einn helsti sporgöngumaður þeirrar kyn-
slóðar brautryðjenda sem frú Stefanía Guð-
mundsdóttir var svo glæsilegur oddviti fyrir.
Með ritum Jóns Viðars og leiklistarsögu Sveins
Einarssonar er verið að leggja grundvöll að
rannsóknum á íslenskri leiklistarþróun, ekki
síst þeim miklu tímahvörfum í sögu hennar
þegar hún náði stigi fullgildrar listar.
Höfundur er bókmenntafræóingur.
ÍVAR BJÖRNSSON
FRÁ STEÐJA
ENGJA-
SLÁTTUR
Nú haustar að í íslands gömlu
sveitum
og engjaslætti senn að verða lokið,
síðsumarsstrit við störina og brokið
stundað um skeið í forarmýrar
bleytum.
Það stenduryfir alveg fram að leit-
um
og enginn fæst um slagviðrið og
rokið,
fólk þraukar bara hundblautt, kalt
og hokið
með hrífuna á lofti á engjareitum.
Og hér við öllum kroppsins kröftum
beitum
og kraminn vilja þrúga látum okið,
þvíekki er vel séð dundið eða dokið,
við daginn allan baráttuna þreyt-
um.
En árangurinn enginn maður veit
um
því allt það hey, sem náðist upp,
er fokið.
Höfundur hefur gefið út tvær Ijóðabækur:
Liljublóm 1992 og í haustlitum 1995.
SIGURJÓN ARI
SIGURJÓNSSON
ÁSTER . . .
Ást er ekki gjöf
sem er hægt að pakka inn í silfur-
litan pappír,
með rauðri slaufu, og spjaldi,
frá mér til þín.
Ást er ekki hægt að kaupa
í sérvörudeild stórmarkaðar
á tilboðsverði
per kíló.
Ást er ekki veirusjúkdómur,
með hita og beinverkjum
sem berst
frá manni til manns.
Ást er ekki ofnæmiskenndur
kláði sem brýst út,
með bólum,
um allan kroppinn.
Ást er blóm,
sem þú þarft að sá fyrir,
rækta, vökva og gæta,
vernda og hugsa um,
alltaf.
Ást er það sem þig langar
til að eignast
en færð aldrei
nema að þú
hafir gefið fyrst.
Ast er tilfínning
sem þróast
frá
einlægni
og fögnuði.
Ást er ekki endurgoldin,
af því að það er ekki hægt
að greiða ást,
með ást.
Ást er gjöf tveggja,
án skilyrða.
Höfundurinn er kaupsýslumaður í Reykja-
vík. Ljóðið er úr nýrri Ijóðabók hans, sem
heitir Ljóðstafir.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 7. SEPTEMBER 1996 5