Lesbók Morgunblaðsins - 02.11.1996, Blaðsíða 4

JÖRÐIN Garður í Mývatnssveit hef-
ur verið í eign sömu ættar í karl-
legg í eina sjö ættliði. Nú er ég
ekki með eindæmum ættfróð
manneskja, en þetta veit ég þó
vegna þess að afasystir mín, Þura
Ámadóttir sem var þekkt undir
nafninu Þura í Garði, safnaði
saman ýmsu efni um ættir sínar og heima-
sveit. Þura var nefnilega ein af fjölmörgum
íslendingum sem safnaði saman þjóðlegum
fróðleik og hélt til haga, svokallaður alþýðu-
fræðimaður. Hún var þjóðþekkt fyrir vísur
sínar sem margar voru og eru jafnvel ennþá
fleygar um landið. Og eins og svo margir
aðrir íslenskir grúskarar hafði hún mikinn
áhuga á ættfræði og hún gaf út bók um
Skútustaðaættina. Vísnakver hennar var tví-
vegis gefið út og að auki birtust eftir hana
nokkrar greinar í blöðum og tímaritum um
þjóðlegt efni. Hún starfaði lengi í Ungmenna-
félaginu Mývetningi og var meðal annars
fyrst kvenna formaður félagsins. Hún fór á
garðyrkjunámskeið hjá Einari Helgasyni í
Gróðrarstöðinni og sinnti ræktunarmálum
alla tíð, síðast i Lystigarði Akureyrar, þar
sem hún vann í mörg ár. Ég var ekki gömul
þegar Þura dó, árið 1963, en ég man vel
eftir henni, enda er hún afskaplega minnis-
stæð persóna. Þegar ég ræði við Mývetninga
af eldri kynslóðinni kemur oft fyrir að fólk
segir: „Þá var mikið hlegið", þegar sagt er
frá heimsóknum Þuru. Hún var svo rík af
kímni eins og glöggt má sjá í vísunum hennar.
Þura fæddist 26. janúar 1891, fjórða í röð
átta systkina. Nafnið Þura var þannig tilkom-
ið að móðir hennar átti vinkonu sem hét
Þuríður Jónsdóttir frá Gautlöndum og hún
kallaði ávallt „Þuru sína.“ Ekki segist Þura
hafa verið laglegt bam, hún hafi verið „rauð-
hærð, stutt og digur ... með kálfsfætur." En
glaðlynd var hún alla tíð, hvað sem segja
má um útlit hennar. Þura átti góða barn-
æsku með systkinum sínum við leiki og störf
og gestkvæmt var á heimilinu, eins og Arn-
þór bróðir hennar lýsir hér:
Garður var með þjóðbraut um bæjar-
hlað... Bókakostur heimilisins var allgóð-
ur... og mikið lesið. Og í umræðum við
gesti bar margt á góma. Auk dægurfrétta
voru þar þjóðmál og bókmenntir til umræðu.
... Glaðværð skorti þar ekki.
Móðurbræður Þuru voru hagmæltir og vís-
ur voru daglegt brauð á bænum. Það er sagt
að foreldrar hennar hafí verið nokkuð ólík,
en Guðbjörg móðir hennar las og skrifaði
mikið, enda kvennaskólagengin, sem var
ekki svo lítið fyrir konur á þeim tíma.
Árni var gleðimaður, gestrisinn, hjálpsam-
ur, fjörmaður og létt um vinnu og reis árla
úr rekkju og var oft búinn að taka upp net
sín og færa björg í bú er aðrir risu. Hann
var tæplega meðalmaður á vöxt, gráeygur
og loðbrýndur, bjarthærður og hærðist lítt,
rauðskeggjaður og ekki fríður talinn. ... Guð-
björg Stefánsdóttir varmanni sínum samhent
um allt er betur mátti fara, hjartagóð, gjaf-
mild og gestrisin ... Hún var fríðleikskona,
dökkhærð og bláeyg, há, grannvaxin, greind
og skemmtin í orðræðum og meira talin fyr-
ir andleg störf en búsýslu, sem fór henni þó
vel úrhendi... Guðbjörg varjafnvirk á dönsku
og íslensku og las mikið, hún var stílfær
vel... sagði Þura um forelda sína og stíllinn
minnir á frásagnarhefð fyrri tíma.
Þura byijaði snemma að yrkja vísur. Hún
lét eftir sig handskrifað kver sem hún kall-
aði „Bernskubrek og æskusyndir“, með vísum
sem hún orti á æskuárum sínum. Eftirfar-
andi afmælisvísu orti hún til Signýjar Frið-
riksdóttur, sem mér hefur ekki tekist að
hafa upp á hver var. Það eina sem ég veit
er að þær áttu sama afmælisdag, eins og
segir í vísunni:
Það lá vel á góðum guði
gleðja vild’ann dapran heim
honum sendi á vængjum vinda
vegum óra um himingeim
okkur tvær í sama sinni
til sóma og prýði veröldinni.
Sagt er að Matthías Jochumsson hafi heyrt
vísu eftir Þuru og hafí hann þá sagt: „Það
ætti að flengja stelpuna fyrir að yrkja svona.“
Hvort hann var hneykslaður eða hrifínn skal
ósagt látið.
Þura giftist aldrei og ekki eignaðist hún
börn. Þeir sem ég hef um það spurt segjast
aldrei hafa heyrt að hún væri við karlmann
kennd. En auðvitað vita menn ekki alla skap-
aða hluti og hún kann einfaldlega að hafa
haldið sínu fyrir sig. Ekki þóttist hún hafa
verið mjög gefín fyrir kvenlegar dyggðir og
gerði ofurlítið grín að dyggðunum þeim:
Það kom snemma í Ijós, að hinum mikla
hugsuði hafði nokkuð mistekist, þegar hann
skapaði mig og oft var orð á því haft, að
ég hefði átt að vera strákur, svo mjög þótti
ég hneigð til útistarfs og meira frelsis en
ÞURA Árnadóttir frá Garði í Mývatnssveit (1891-1963).Teikning eftir Halldór Pétursson.
„ÞÁVAR
MIKIÐ
HLEGIÐ"
EFTIR SIGRÍÐI ÞORGRÍMSDÓTTUR
Þura í Garói varð þjóósagnapersóna í lifgnda
lífi því vísur hennar flugu víóa og þóttu bæói
snjallar og gamansamar. Nú er farió aó fenng
í spor Þuru, en frænka hennar frá Garói rifjar
upp eitt og annaó um hana.
stelpum var ætlað og sýna lítinn skilning á
því, sem kvenlegt var talið í upphafi þess-
arar aldar. Þá var nefnilega algengt að segja
stelpum að skammast sín, ef þær steyptu sér
kollhnís eða sýndu á sér beran fót, að ég
ekki nefni hné.
Eftir að hún var send á næsta bæ á „hús-
stjórnarnámskeið" var því slegið föstu að
„aldrei gæti ég orðið almennileg húsfreyja“,
sagði Þura. Sennilega var það þó orðum
aukið, enda þurfti hún að sinna heimilishaldi
meira og minna stóran hluta ævinnar, þótt
ekki ætti hún mann eða börn. En eins og
margar heimasætur fyrr á öldinni var Þura
viðloðandi bernskuheimilið. Hún hélt heimili
fyrir móður sína eftir að faðir hennar lést
árið 1926, en var lítið í Garði eftir lát móður
sinnar árið 1937. Á heimilinu bjuggu tvær
fjölskyldur bræðra hennar, en hún rétti Hall-
dóri bróður sínum og fjölskyldu hans hjálpar-
hönd. Faðir minn, bróðursonur Þuru, minnist
frænku sinnar með hlýhug. Hún átti alltaf
tíma aflögu fyrir ungan svein:
Ég var nú ekki gamall þegar hún var
ævinlega boðin og búin að hjálpa mér. Ég
man fyrst eftir henni sem þeirri ágætu
„Mér erþaö bæöi Ijúft
og skylt aö minnast
ykkar.\ ágætu karl-
menn, því éghefaldr-
ei dregiö þaö í efay aö
þaö séuö þiö sem eruö
drottins beitarsauöir;
og því stend ég hér og
segi kærar þakkirfyrir
Uöna daga ogguöi sé
loffyrir þaöy aö þaö
var ekki ég sem lenti
meöykkur í haftinu. “
frænku sem lét sér annt um strákskinn. Ég
var nú fyrsta systkinabarn hennar hér í Garði.
Hún sagði mér, strax og ég fór að hafa skyn-
bragð á því, alltaf sömu sögurnar, skemmti-
legar sögur sem ég drakk alveg í mig. Það
var nú Kanínan flauelskápa, og fleiri slíkar,
einhverjar skemmtilegar fígúrur sem voru
alveg lifandi fyrir mér. Hún gat alltaf gefið
sér tíma til þess að segja mér sögur og ég
sótti mjög í þetta. Þura var aðal persónan í
bernskuminningum mínum, næst foreldrum
mínum. Hún var eins og hún ætti mig.
Skólaganga Þuru var ekki löng. Hún naut
uppfræðslu á heimili sínu og var fimm vikur
í skóla fermingarárið sitt. Hún var einn vetur
í Húsmæðraskóla Reykjavíkur og fór einu
sinni eða tvisvar á garðyrkjunámskeið hjá
Einari Helgasyni í Gróðrarstöðinni. Tvo vetur
starfaði hún á Hvanneyri. Áhugamál hennar
voru mörg og hún sinnti þeim af brennandi
áhuga. Hún var Iengi í Ungmennafélaginu
Mývetningi og formaður í tvo ár, fyrst
kvenna. Þessu lýsti hún þannig: „Nú vildi svo
til að haustið 1924 var stjórnarbylting í
Ungmennafélaginu, höfðu áður stjórnað því
karlmenn skólagengnir og ekki af lakari end-
anum, en nú kom kvenstjórn og hlaut ég
formannssess." í stjórnartíð hennar var unn-
ið að gróðursetningu í kirkjugarðinum á
Skútustöðum, ýmsum til lítillar hrifningar,
sagði Þura. Hún vann einnig mikið verk við
gróðursetningu í Höfða, eftir að Héðinn
Valdimarsson keypti jörðina.
Þura fór aldrei út fyrir landsteinana, hún
var ekki „sigld“, eins og hún sagði frá í grein
sinni „Enn verpa súlur á sillum“, en þar seg-
ir frá því þegar hún ákvað að bæta úr þess-
um lesti sínum og „sigldi“, eða flaug öllu
heldur, til Grímseyjar! A flakki sínu um land-
ið kynntist Þura mörgum merkismanninum.
Þar á meðal Jóhannesi Kjarval. Honum sendi
hún sauðskinnsskó með þessari vísu:
Fijálsar ástir, fijálst er val,
fln eru vinahótin.
Gráhærð kona góðum hal
gefur undir fótinn.
Þura var ekkert gefín fyrir „stáss og pijál“,
hún kom til dyranna eins og hún var klædd.
Ef til vill var það vegna sjálfstæðis hennar,
gáfna og tildurleysis sem hún ekki giftist, lík-
lega eru það ekki eiginleikar sem karlar litast
fyrst og fremst eftir hjá konum. En það er
hvergi að fínna stafkrók um að hún hafi syrgt
það hlutskipti sitt að vera ógift og bamlaus.
Hún var bamgóð kona og vinsæl.
Mér er það bæði Ijúft og skylt að minnast
ykkar, ágætu karlmenn, því ég hefi aldrei
dregið það í efa að það séuð þið sem eruð
drottins beitarsauðir og því stend ég hér og
segi kærar þakkir fyrir liðna daga og guði
sé lof fyrir það að það var ekki ég sem lenti
með ykkur í haftinu ... Skrifað stendur að
maðurinn sé konunnar höfuð, en hann er
meira en það, hann er höfuðskepna þessarar
jarðar, salt hennar, sykur og súrdeig... Þetta
vitið þið sjálfir og öll mannkind hefur breytt
samkvæmt því um aldaraðir og haldið þétt
um stjórnartaumana á opinberum vettvangi
í sveita-, bæja- og landsrnálum, enda ber
heimurinn í dag þeim fagurt vitni ... það
megið þið eiga, ágætu menn, að gott þykir
ykkur að fá atkvæði kvenna á kjördegi, en
hvað ykkur langar til að hafa þær við á
hærri stöðum sýna kjörlistar, þar eð að þar
eru nöfn kvenna eins og merkt til sýnis og
málamynda, efþau eru þar, og því möguleik-
ar kvenna til samstarfs eins og dauf Ijósrák
út við ysta sjóndeildarhring. ..
Þessi orð eru úr ræðu sem Þura flutti eitt
sinn fyrir minni karla á hjónasamkomu. Það
4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 2. NÓVEMBER 1996