Lesbók Morgunblaðsins - 02.11.1996, Blaðsíða 17

WILLI MÚNZENBER6 OG SÖGUFALSANIR Á 20. ÖLD. 5. hlwti
„NOTT HINNA
LÖNGU HNÍFA“
Willi Munzenberg tengdist Lenin og lenínismanum
1921 og stgrfaói alla tíó aó fullkomnum kerfis
marx-lenínismans. Enginn hefur unnió þeirri stefnu
betur meó snjöllum áróóri, innrætingu og meó því
aó koma flugumönnum inn í lykilstofnanir borgara-
legra lýóræóisríkja. En byltingin át þetta barn sitt.
EFTIR SIGLAUG BRYNLEIFSSON
SEINT á árinu 1933 var lokið
við að stofna til tveggja
stjórnunartækja Þriðja ríkis-
ins, sem skyldu gegn hlut-
verki S.A. til framtíðar. Það
var stofnunin Gestapó - Ge-
heime Statspolizei leynilög-
regla ríkisins, og Waffen S.S.
Schutzstaffel - varnarlið (þýskra þjóð-
ernisjafnaðarmanna). Sá var munurinn á
þessum stofnunum, að SA og Röhm ógnuðu
veldi Hitlers, en hann bjó svo um hnútana
að hann hefði fullt vald yfir Gestapo, með
Himmler sem æðsta mann og Heydrich sem
dyggan forystumann og áhrifamann innan
Waffen SS.
Andfasistaáróður Múnzenbergs og appar-
atsins hafði auðveldað Hitler að sigrast á
innanflokks-andstæðingum sínum og tryggja
sér fullkomin völd. Nasisminn í Þýskalandi
varð í augum þorra manna skoðanamyndandi
aðili á Vesturlöndum, ný tegund villimennsku
og skepnuskapar sem allir hlutu að samein-
ast um að vinna gegn. Því var boðskapur
og áróður Múnzenbergs sjálfsögð sannindi
og fullkomlega hinn góði málstaður. En jafn-
framt aflaði Stalín sér öruggra fylgismanna,
sem ánetjuðust stefnu „flokksins" og unnu
honum af fremsta megni, jafnvel gegn hags-
munum eigin ríkis og þjóðar, ef í odda skarst.
Þegar Moskvuréttarhöldin stóðu sem hæst
og „terrorinn" hófst fyrir alvöru í Sovétríkj-
unum hvarf það í skuggann af gangsterisma
nasista. Það var nefnilega verið að byggja
upp mennskt samfélag í Sovétríkjunum og
það krafðist sinna fórna.
Nasisminn virtist tvíátta fyrsta árið eftir
valdatökuna, tvíátta í orði. Hitler talaði
stundum um að sem sósíalisti hlyti hann að
íhuga aðgerðir gegn borgarastéttinni og í
ávörpum á fundum með SA-liðum sagðist
hann „þrá þá stund þegar kraftmiklir liðs-
menn SA sveitanna hæfu byltingu sem yrði
sambærileg við rússnesku byltinguna". A
sama tíma lét hann þá skoðun í ljós við er-
lenda diplomata að hann hygðist takmarka
umsvif „einkahers síns“ þ.e. SA. Hann vissi
sem var að ef hann færi of geyst, þá myndi
það vekja slíka andúð meðal voldugustu lýð-
ræðisríkja Evrópu, að honum myndi e.t.v.
ekki gefast tími til að endurvopna Þýska-
land. Því væri um að gera að takmarka allar
róttækar orðræður og athafnir og ekki síst
á meðan óvíst væri um niðurstöður valdatafls-
ins við Röhm og SA.
En hann undirbjó sig vel og gerði Himml-
er og Heydrich og öðrum nánustu fylgis-
mönnum sínum það ljóst hvað til stæði.
Það stóð til að uppræta róttækustu sósíal-
istana í flokki þjóðernisjafnaðarmanna og
hættulegustu andstæðinga Hitlers.
Aftökur forystumanna SA voru vandlega
undirbúnar og hófust á sömu klukkustund
um allt Þýskaland. Merki til athafna var
koma Hitlers með flugvél til Múnchen
snemma morguns 30. júní 1933. Von var á
foringjanum og blómi SA liðsins í Múnchen
beið hans í innanríkisráðuneytinu og Röhm
og nánustu liðsmenn hans á heilsuhæli í út-
borg Múnchen, Wiesee, samkvæmt skipun
Hitlers.
Þegar Hitler kom í innanríkisráðuneytið,
í móttökusalinn, höfðu sérsveitir hinna nýju
liðsveita SS unnið sitt verk, salargólfið þakið
skotnum og stungnum SA-liðum. Þaðan hélt
Hitler til Wiesee. Hitler óð inn í svefnher-
bergi Röhms, hristi hann af værum blundi
og skipaði: „Bindið hann.“ Síðan fóru SS
sveitir um heilsuhælið og skutu og stungu
marga í rúmunum með vinum sínum. Næstu
72 tíma gullu vélbyssurnar um allt Þýskaland.
Fréttunum um aftökurnar og morðin í
Þýskalandi var vel tekið af kommúnistum í
París en þó enn betur í Moskvu. Strax eftir
morðið á Röhm kom út þriðja bókin, fram-
hald tveggja Brúnna bóka, sem hét „Hvít
bók um aftökurnar 30. júní 1934“. Þar voru
birtar „heimildir" úr eldri bókum og nýfengn-
ar og niðurstaðan var svipuð um Röhm og
félaga hans, eins og kom fram í yfirlýsingum
frá morðingjum þeirra. Það var kunnugt inn-
an þröngs hóps að Röhm var kynvillingur.
Þessu var slegið áberandi upp í „Hvítu bók-
inni“ og blasti við á síðum heimspressunnar
næstu daga eftir útkomu bókarinnar. Og fleiri
fylgdu með auk krassandi sagna af kyn-
svalli Röhms og félaga.
Vidbrögó i Moskvu
Viðbrögðin í Moskvu voru þessi: Stalín
kallaði saman „politburo“ þegar nóttina 30.
júní. Hann virtist rólegur og yfirvegaður og
virtist vera vel heima um þá atburði sem þá
voru að gerast í Múnchen og um allt Þýska-
land. Það var eftirtektarvert að Stalín hafði
ekki kvatt neina herforingja til fundarins,
fundarmenn voru úr leyniþjónustunni og
diplómatar ásamt Radek, sem var úthlutað
sæti nálægt Stalín, sem mörgum þótti mjög
undarlegt.
Stalín hóf máls með almennum athuga-
semdum um stefnu nasista, en þær athuga-
semdir voru fengnar frá starfsmönnum
Múnzenbergs í Þýskalandi. „Hitler er nú að
eiga við vissa andstæðinga sína, hættulega
andstæðinga, róttæka andstæðinga eins og
Röhm og konungssinna innan hersins," sagði
hann og hélt áfram: „Vonandi tekst Hitler
að kveða niður þessi frávik nú í nótt. Ýmsir
munu álíta að þessar aðgerðir Hitlers séu
vottur um veikleika, en því er öfugt farið,
Hitler verður eftir þessar aðgerðir voldugasti
maður Evrópu. Þetta hefur djúpstæð áhrif á
stefnu Sovétríkjanna.“ Samkvæmt skoðun
Stalíns ber Sovétríkjunum að semja við sterk-
an óvin, þ.e. fá Hitler til þess að komast að
samkomulagi við Sovét-stjórnina.
Stefnan var mörkuð í þessa átt fimm árum
fyrir undirritun griðasáttmála Hitlers og Stal-
íns.
Radek vissi hvað klukkan sló og einnig
að þessi „nýja“ stefna var ekki ný. „Antifas-
isminn“ var herbragð, til þess að fela eigin-
legan tilgang Stalíns, sem var bandalag við
Hitler. Þetta vissu þeir fáu sem vissu gleggst
um stefnu Stalíns. Andfasisminn var heppi-
legur til þess að herða vinstrimenn og tengja
þá hagsmunum Sovétríkjanna og magna upp
tilfinningahita og hneykslun sem auðvelt var
að nýta til enn frekari innrætingar og áhrifa
sovéskra hagsmuna. Stalín fann upp fyrir-
brigðið „nytsamur sakleysingi" (sbr. Krivit-
sky, W.G.: In Stalíns Secret Service. New
York: Harper’s, 1939. Endurprent, Westport,
Conn: Hyperion, 1979).
Áætlun Stalíns var þessi; Hann taldi sig
VIÐSJÁRVERÐIR tímar. Myndin er af pla-
kati sem varaði fólk við því að tala opin-
skátt á almannafæri. Oft var í holti heyr-
andi nær.
sjá fyrir að með sigri Hitlers í janúar 1933
og aðgerðum hans eftir Þinghússbrunann,
myndi Þýskaland verða voldugasta ríki á
meginlandi Evrópu innan nokkurra ára. Því
þreifaði hann þegar fyrir sér um samkomulag
við nasista og ástæðan var sú að hann vildi
tryggja vesturlandamæri Sovétríkjanna og
völd sín og kommúnistaflokksins. Friðar-
stefnan hafði verið rekin í þessum tilgangi,
en eftir sigur Hitlers var unnið að því að
tefla Hitler og Vesturveldunum saman í styij-
öld með hlutleysi Sovétríkjanna en tryggingu
um vesturlandamærin. Stalín gaf sér að Hitl-
er myndi aldrei heija árás á Sovétríkin, myndi
ekki hugleiða stríð á tveimur vígstöðvum.
Eftir að Hitler sigraðist á Vesturveldunum
ætlaði Stalín sér að reka rýtinginn í bak vin-
ar síns Hitlers og hirða allt. Stalín þurfti að
vinna að því að Hitler réðist gegn Vesturveld-
unum. Andfasisminn á Vesturlöndum ögraði
Hitler og ánetjaði lýðræðissinna hinum „góða
málstað Stalíns“. En þýskir kommúnistar?
Ef kommúnistar hefðu náð völdum í Þýska-
landi, þá gátu þeir orðið keppinautar flokks-
ins í Sovétríkjunum, þ.e. hættulegir, eins
gott að Hitler sæi um þá.
En Stalín sá ekki fyrir árásina á Sovétrík-
in 22.júní 1941. Þótt hann næði tangarhaldi
á austursvæðum Evrópu, þá stóð veldi Sovét-
ríkjanna ekki út öldina.
Stalín var góður námsmaður, hann fylgd-
ist nákvæmlega með morðöldinni sem hófst
30. júní 1934 í Þýskalandi. Það liðu fimm
mánuðir þar til einn nánasti félagi og sam-
starfsmaður Stalíns, Sergei Mironovich Kirov
var myrtur, 1. desember 1934.
Terrorinn og Alþýóufylkingin
Terrorinn í Sovétríkjunum, upphaf réttar-
haldanna í Moskvu og „front populaire" -
Alþýðufylkingin eða Alþýðubandalagið voru
samtíma atburðarás. Stalín var fjarri því að
telja sig öruggan í valdasessi, hann var mað-
ur tortrygginn og vissi að innan Sovétríkj-
anna og utan átti hann sér óvini sem unnu
gegn honum. Trotsky hafði hrakist úr einu
landi í annað, en hann var hættulegur penni
og átti ófáa fylgismenn innan og utan Sovét-
ríkjanna. Minni spámenn, andstæðinga Stal-
íns var víða að fínna og aðgerðum gegn þeim
var stjórnað frá aðalstöðvum Múnzenbergs í
París, allar aðferðir voru notaðar til þess að
uppræta þá, eitur, skotvopn, hengingarólar,
axir og slys sett á svið. Trosky var þó ekki
drepinn með ísöxi fyrr en 1940 í Mexíkó,
það morð var skipulagt í aðalstöðvunum í
Moskvu.
Kirov var myrtur eins og áður segir 1.
desember 1934 í Leningrad. Stalín sviðsetti
þetta morð, sem varð upphafið að aðgerðum
gegn andbyltingarsinnum, njosnurum og Tro-
skyistum og réttarhöldum 1936-38. Strax
1934 var Kirov-morðið notað sem ástæða til
viðamikils aftökustarfs í Leningrad, 40.000
stéttaróvinir voru sendir í Gulagið og síðan
hófust handtökur kommúnista af eldri kyn-
slóðinni. Tveimur vikum eftir morðið á Kirov
voru tveir úr fremstu röðum flokksins hand-
teknir, Zinoview og Kamenev. Þeir komu
fyrir rétt í Moskvu 1936 og játuðu öllu sem
á þá var borið. Fyrir 1935 hafði sovét-terror-
inn beinst gegn „óvinum fólksins", þ.e. öllum
sem höfðu talist til rússneskra yfirstétta fyr-
ir byltingu og afkomenda þeirra, kommúnist-
arnir voru öruggari, en flokksöryggið hvarf
með Moskvu-réttarhöldunum, enginn var
lengur öruggur. Gamlir flokksmenn, emb-
ættismenn, herforingjar og hermenn voru
dregnir fyrir rétt og dæmdir til dauða. Eitt
frægasta fórnarlambið var Tuchachevsky
marskálkur. Hann var einn vinsælasti herfor-
ingi Rauða hersins. Hann var ákærður fyrir
að hafa ætlað að taka Kreml herskildi með
liðsveitum úr Rauða hernum, drepa Stalín
og taka völdin. „Sönnunargögnin“ voru unn-
in af Gestapo og send rannsóknardómurunum
í Moskvu.
Marskálkurinn hafði verið mjög ákveðinn
andstæðingur Hitlers og ekki farið leynt með
það, aftaka hans hentaði því báðum vel, Stal-
ín sem leynibandamanni Hitlers og Hitler,
sem losnaði við harðan andstæðing, og voru -
30.000 liðsforingjar og herforingjar skotnir
í júní 1937.
Alls er talið að um ein milljón flokksbund-
inna kommúnista hafi verið drepin í þessum
hreinsunum, auk talsverðs fjölda óflokks-
bundinna. Radek var eitt fórnarlambanna,
dæmdur til tíu ára fangelsisvistar í janúar
1937, skotinn eða veslaðist upp á túndrunni.
Hann hafði verið handtekinn skömmu áður
en Múnzenberg kom til Moskvu haustið 1936.
„Front populaire" - Alþýðufylking - var
tilkynnt sem stefna kommúnistaflokksins og
sem stefna Stalíns á VII Alþjóðasambands-
þinginu í Moskvu vorið og sumarið 1935.
Willi og Barbette Múnzenberg voru þingfull-
trúar. Á þessu þingi var ákveðið að hverfa
frá einangrunarstefnu kommúnistaflokka um
allan heim og taka upp samstarf við jafnaðar-
menn og aðra vinstri flokka til þess að styrkja
stöðuna gegn Hitler. Hin upphaflega stefna
kommúnista, nú skyldi vinna með „sósíal-fas-
istum“ og öðrum vinstri mönnum gegn fas-
istaógninni. Þreifingar höfðu áður hafist á
Frakklandi að frumkvæði kommúnista (sbr.
Gordon Wright: France in Modern Times. 5th
Ed. Norton, New York 1995). Staðfestingin
kom nú frá VII Alþjóðaþinginu. Kosningar
voru á Frakklandi í apríl-maí 1936, þar sem
Alþýðufylkingin sigraði, kommúnistar juku
fylgi sitt um helming og hlutu 72 þingsæti
í stað 10. Með þessari samfylkingu vinstri
aflanna tókst kommúnistum að teljast hlut-
gengir lýðræðissinnar og smeygja sér inn í
flokksstjórnir annarra flokka og halda áfram
innrætingunni.
Með „Front populaire“ kom til sögunnar
samfylking allra vinstri flokka gegn fasisma
og jafnframt áróðurstæki, sem huldi að
nokkru Moskvuréttarhöldin og réttlætti þau
jafnvel.
Samfylking vinstri aflanna - Alþýðufylk-
ingin - átti að verða sterkasta pólitíska aflið
á Frakklandi og einnig á Spáni. Tveir meðal
frægustu höfunda Frakka urðu formælendur
þessara samtaka, André Gide og André Mal-
raux.
Það hafði lengi staðið til að Gide færi til
Sovétríkjanna m.a. til þess að hitta Gorki.
Nú var talið að Gorki ætti ekki langt eftir
ólifað og Gide samþykkti loksins að fara.
Þessi ferð átti að vera nokkurs konar tákn
samtvinnu Alþýðufylkingarinnar og stefnu
Sovétríkjanna, áróðursferð fyrir hvort-
tveggja. Ekkert var til sparað að gera Gide
ferðina sem munaðarfýllsta, hann var hylltur
hvar sem hann kom og þess var vænst að
hann myndi að ferð lokinni skrifa ferðaminn-
ingar sem yrðu staðfesting á ágæti stjómarf-
ars og menningar. En heimsóknin til Gorkis
fórst fyrir, Gorki lést eða var myrtur af Stal-
ín 18. júní, sama daginn og flugvél Gide lenti
á Moskvuflugvelli.
En hann var við jarðarförina og hélt útfar-
arræðu. Og Gide hélt áleiðis til Parísar. Bók-
in sem beðið var eftir kom út í september
1936 - Retour á l’U.R.S.S. - Rit Gides var
harkalega árás á stjórnarfar og samfélags-
form Sovétríkjanna. Viðbrögð vinstri manna
voru þau að André Gide væri fasístísk
ófreskja.
Francois Furet vitnar í dagbækur Gides
um viðhorf hans til kommúnismans fyrir og
eftir ferðina til Sovétríkjanna í „Le passé
d’une illusion - París 1995. Gide er e.t.v.
sá fyrsti sem sá betur en aðrir menn að Stal-
ín og Hitler - nasisminn og kommúnisminn
voru hliðstæður, en ekki andstæður. Áður
en Gide hélt til Sovétríkjanna urðu ýmsir til
þess að aðvara Múnzenberg, töldu að fráleitt
væri að búast við því að Gide yrði eins og
hver annar „nytsamur sakleysingi" og myndi
ganga inn í drauminn. En Múnzenberg lét
sér ekki segjast.
Niðurlag síðar
Höfundur er rithöfundur.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 2. NÓVEMBER 1996 1 T