Lesbók Morgunblaðsins - 02.11.1996, Blaðsíða 16

EDDUKVÆÐIN SUNGIN
í NÝSTÁRLEGUM BÚNINGI
Elizabeth Gaver, Heimir Pálsson og Benjamin Bagby.
Sönghópurinn kunni Sequentia hyggst flytjg á
tónleikum tónlistarhátíóarinnar Noróurljósa í Þjóó-
minjasafninu annaó kvöld eddukvæói í nokkuó
nýstárlegum búningi. ÁRNI MATTHÍASSON komst
aó því aó sá flutningur er einskonar tilgáta um
þaó hvernig kvæóin hafi verió flutt á sínum tíma
vió tónlistarundirleik og kærkomió tækifæri til
skyggnast á bak vió textann.
NORÐURLJÓS er tón-
listarhátíð Musica
Antiqua og Ríkisút-
varpsins sem byggist
á þrennum tónleik-
um og eru tónleikar
Sequentia síðustu
tónleikar hátíðarinn-
ar að þessu sinni. Sequentia er alþjóðleg-
ur tónlistarhópur, stofnaður í Köln árið
1977 til þess að vinna að endurgerð tón-
listar og texta frá miðöldum. Stundum
er hópurinn allstór með fjölda hljóðfæra-
leikara, stundum jafnvel einn maður, en
Sequentia telst jafnan með helstu flytj-
endum miðaldatónlistar í heiminum, hef-
ur gefið út rösklega hálfan annan tug
geisladiska undir merki Deutsche Harm-
onia Mundi og m.a. unnið til þýsku hljóm-
plötuverðlaunanna og Edison-verðlaun-
anna. Franska gulldiskinn „Disque d’Or“,
sem fæst þegar selst hafa 100.000 diskar
í Frakklandi, hlaut Sequentia fyrir flutn-
ing tónlistar Hildegard von Bingen.
Leiðtogi flokksins, Benjamin Bagby,
segir að Sequentia hafi fengist við það í
mörg ár að flytja forn ljóð við undirleik
eftir nótum. Mest hafi það verið ljóð og
textar frá því á miðöldum, tólftu og þrett-
ándu öld og hann segir að því meira sem
flokkurinn hafi flutt af slíkum ljóðum
þeim un betur hafi hann áttað sig á því
að mikið ljóða og texta frá svipuðum tíma
hafi líka verið flutt sem sönglög þó ekki
sé lengur til skráð tónlist við þau sem
hluti af munnlegri geymd. „Undanfarin
ár höfum við leitað leiða til að nýta okk-
ur það sem til er af skráðri tónlist þess-
ara tíma til að flytja ljóðin eins og þau
voru líklegast flutt á sínum tíma. Við
byijuðum á engilsaxneskum ljóðum eins
og Bjólfskviðu, sem við fluttum meðal
annars brot úr hér fyrir tveimur árum,
þá tókum við til við Tristams sögu og
síðan Niflungaljóð, en þegar við vorum
að undirbúa flutning á þeim komumst
við á snoðir um eddukvæði og svo vildi
skemmtilega til að á sama tíma var leikfé-
lag sem við höfðum áður starfað með að
undirbúa leikgerð eddukvæða. Löng röð
tilviljana kom okkur síðan í samband við
Heimi Pálsson og á síðasta ári komum
við hingað til lands að hitta hann og vinna
hófst við verkið."
Upplaka fyrirhugud
Bagby segist meðal annars hafa hlust-
að á gamlar upptökur af íslenskum
rímnasöng í Árnastofnun, fiðluleikari
flokksins, Elisabeth Gaver, hafi haldið til
Noregs að kynna sér hefð Harðangurs-
fiðlara og aðrir liðsmenn hafi sinnt öðrum
hlutum verkefnisins. Seint á síðasta ári
hófust síðan eiginlegar æfingar og flutn-
ingur á tónleikum var rétt fyrir jól. Upp
frá því segir Bagby að Sequentia hafi
flutt verkið alloft, ýmist á tónleikum eða
sem hluta af áðurnefndri leiksýningu og
hyggst taka það upp hér á landi strax
eftir tónleikana.
Sýningin kallast „Edda eins“ upp á
þýsku, eða „Eddukvæði eitt“, en eins og
nafnið bendir til er fyrirhugað að halda
verkinu áfram. Eddukvæðasýningin hef-
ur þegar verið sýnd í Lúxemborg, Frakk-
landi, Danmörku og Svíþjóð og einstök
kvæði hafa verið flutt á tónleikum víða
um heim. Næsta sumar liggur leiðin til
Kanada, Bandaríkjanna og Afríku, því
Eddukvæði eitt verða flutt á þjóðfræða-
hátíð í Ghana
Margir hafa komið nálægt Eddu-verk-
efninu. Heimir Pálsson cand. mag. var
leiðbeinandi hópsins bæði um val texta-
gerða, skilning og framburð, en auk hans
færir listafólkið sérstakir þakkir þeim
Terry Gunnell og stjórnendum Náms-
flokka Reykjavíkur, Stefáni Karlssyni,
Gísla Sigurðssyni og öðru starfsfólki
Stofnunar Árna Magnússonar, Colette
Búrling og Goethe Institut í Reykjavík,
Snorra Erni Snorrasyni, Camillu Söder-
berg og Njáli Sigurðssyni auk Ursulu
Dronke, sem veitt hefur aðgang að óbirt-
um þýðingum sínum og rannsóknum á
eddukvæðum.
Framburöur fyrndur
Það hefur verið meginregla Sequentiu-
félaganna að flytja miðaldakvæðin án
styttinga og sem allra næst því sem
mætti hugsa sér að hefði verið uppruna-
legur framburður. Þegar kom að eddu-
kvæðunum urðu ýmsar þrautir á vegi.
Heimir segir að áhersla hafi verið lögð á
flutning sem samræmdist íslenskum
skilningi á áherslu- og merkingarhrynj-
andi. „Framburður var fyrndur eftir því
sem skynsamlegt gat talist og með það
fyrir augum að hann nálgaðist þann tíma
þegar aðalhandrit eddukvæðanna, Kon-
ungsbók, var skrifað. Með því að velja
ritunartíma handritanna var auðvitað
meðal annars verið að komast hjá því að
taka afstöðu til þess hvenær eddukvæðin
hefðu hugsanlega fyrst verið kveðin,“
segir Heimir.
Á tónleikum í Reykjavík verður að
þessu sinni aðeins fluttur kvæðatextinn
en hins vegar fleygaður eins og þar var
gert. Meginstofninn er Völuspá. Texti
Konungsbókar, frá því um 1270 eða svo,
er fluttur óleiðréttur, en skotið inn í hann
þrem kvæðum, Þrymskviðu, Baldurs
draumum og Gróttasöng.
Eddukvaeöin misgömul
Að sögn Heimis eru þau kvæði sem
við nefnum einu nafni eddukvæði sjálf-
sagt misgömul. „Núorðið gera að vísu
fæstir ráð fyrir að goðakvæðin geti að
stofni til verið miklu yngri en frá 10.
öld, þótt textinn eins og við þekkjum
hann hafi áreiðanlega tekið umtalsverð-
um breytingum frá þeirri öld og fram á
hina þrettándu, þegar þau voru fest á
bækur. En meðan þessi kvæði voru og
hétu voru þau ekki bók-kvæði heldur flutt
í heyranda hljóði."
Bagby segir að vissulega séu miklar
rannsóknir á bak við flutning eins og á
Eddukvæðunum, en þær rannsóknir komi
tónlistarmönnunum til góða við fleira en
þetta eina verkefni, aukinheldur sem
flokkurinn hafi notið góðs af vinnu ýmissa
annarra og nefnir í því sambandi Heimi
Pálsson, sem hafi verið ómetanleg stoð
við að skyggnast inn í heim munnlegrar
geymdar Eddukvæða. „Önnur sambæri-
leg verkefni sem við höfum komið að
þurfa vissulega mikinn undirbúning,"
segir Elizabeth Gaver, „en við undirbún-
ing þessa verks þurftum við á meiri hjálp
að halda, því það var fjarlægara okkur
og minni rannsóknir hafa farið fram á
því sviði sem við höfðum helst áhuga á.“
Við syngjum yfirleitt á miðaldamálum,
latínu, miðháþýsku, fornfrönsku, forn-
spænsku og fleiri málum sem sungin
voru á miðöldum, en íslenska er líkust
því máli sem höfundar Eddukvæða töluðu
og því er mikils um vert að fá góða leið-
sögn varðandi framburð og málfar.“
Hér segir Heimir að sú lífseiga hug-
mynd að íslenska hafi ekkert breyst frá
örófi byggist að mestu á því að menn
hafi einblínt á eddukvæði og fleiri forna
texta sem skrifaða texta, en að hans
mati sé heimsókn Sequentia og sú vinna
sem liðsmenn flokksins hafi lagt í flutn-
inginn kærkomið tækifæri til að komast
á bak við skrifaðan textann, „flutningur-
inn er tilgáta og ég er þess fullviss að
þetta er éitthvað sem við verðum að gera,
að hætta að lesa eddukvæðin sem bók-
menntatexta en líta frekar á þau sem
lifandi kvæði sem flutt voru og sungin.“
Ekki má einblína
á rimið
Áður hafa menn gert tilraun til að
endurskapa lifandi flutning eddukvæða
og nægir að nefna upptökur Sveinbjörns
Beinteinssonar sem meðal annars hefur
verið gefinn út á diskum, en hann taldi
sig hafa fundið hrynjandi í kvæðunum
og flutti eins og rímur. Benjamin Bagby
segist hafa heyrt flutning Sveinbjarnar,
en Sequentia sé að fara allt aðrar leiðir,
að sínu viti sé ekki rétt að einblína um of
á rímið í kvæðunum, því það sé eins og
beinagrind sem heldur verkinu saman og
styrki það en eigi ekki að vera í for-
grunni. „Þegar við flytjum verkið erum
við ævinlega meðvituð um þessa beina-
grind, en hún á ekki að sjást eða heyrast
um of; hlustandinn á að finna fyrir henni
líkt og hann veit af beinagrindinni í eigin
líkama sem er undirstaða hans, en á ekki
að sjást eða vera viðkomandi efst í huga.“
Bagby segir að verkið sé sífellt að
breytast í flutningi Sequentia, eftir því
sem það sé oftar flutt skilji flytjendur
það betur, en skilningur á orðunum sé
undirstaða þess að flutnigurinn verði trú-
verðugur og sannfærandi. „Heimir hefur
leit okkur í allan sannleika um það hvað
orðin þýða og hvað þau þýddu á þeim
tíma þegar kvæðið varð til. Hann hefur
líka skýrt fyrir okkur hugtök og hug-
myndatengsl sem voru samtímamönnum
höfundar Ijós, en þó við séum búin að
fara yfir það bætist sífellt við skilninginn
og flutningurinn þróast smám saman.
Að vissu leyti erum við að festa verkin
í tíma og rúmi með því að hljóðrita það
núna, og ég veit að eftir til að mynda
ár eigum við eftir að kveinka okkur við
að heyra upptökurnar," segir Bagby og
hlær við, „ekki vegna þess að þær séu
illa gerðar, heldur vegna þess að þá telj-
um við okkur vera búin að öðlast miklu
dýpri skilning á einhverri hendingu eða
einhveiju orðasambandi. Við búum þó það
vel að vera búin að flytja eddukvæðin
alloft á undanförnum mánuðum og erum
því betur undir þessar upptökur búin en
oft áður.“
Aðspurður um hvort ekki sé erfitt að
endurskapa undirleik við kvæðaflutning
þegar ekki séu til neinar skrifaðar nótur
neitar Bagby því. „Mikið er til af skráðum
heimildum um tónlist sem hefur þekkst
meðal almennings á þessum tíma og ekki
ýkja mikið mál að raða því saman. Með
því að hlusta á upptökurnar í Árnastofn-
uná sínum tíma heyrði ég oft gamlar
hefðir sem lágu á bak við rímnakveðskap-
inn og með það í farteskinu, góðan skiln-
ing á gömlum flutningshefðum og þekk-
ingu á textanum gekk bærilega að búa
kvæðin undir þennan flutning. Því má
ekki gleyma að höfundarhugtakið var
ekki þekkt á þessum tíma, það var ekki
til neitt sem hét tónskáld. Tónlistin var
sameiginlegur arfur og í gömlum nótna-
heftum má sjá að víða er ætlast til að
flytjandinn bæti við frá eigin brjósti eftir
hefðum sem óþarf var talið að tíunda.
Það sem skiptir því höfuðmáli við flutning
sem þennan er ekki að hafa nótur við
hendina, heldur er það að gjörþekkja
flutningshefðir og háttu, aukinheldur sem
textinn verður að leika á tungu. Þannig
flytjum við verkið ekki eftir nótum, þess
gerist ekki þörf, og þegar upptökur hefj-
ast þá er það eina sem tæknimenn fá í
hendurnar afrit af kvæðunum."
16 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 2. NÓVEMBER 1996