Lesbók Morgunblaðsins - 09.11.1996, Page 14

Frumteikningar gf íslandsbankahúsinu eru dag
settar í febrúar 1905 og sýna húsió eins og
það var byggt. PALL V. BJARNASON arkitekt
hefur hins vegar fundið aðrar teikningar, dag-
settar í janúar sama ár og skrifar hér um húsið
eins og upphaflega stóð til aó það yrði byggt.
RIÐ 1903 var íslandsbanki
Astofnaður og hóf hann
starfsemi sína í Ingófs-
hvoli við Hafnarstræti árið
1904. Sama ár var danski
arkitektinn Christian
Thuren fenginn til að gera
teikningar af stórhýsi fyrir
bankann við Austurstræti á suðurhluta
Melstedshússlóðar (Hafnarstræti 18). Hann
hafði þá þegar hannað Landsbankahúsið
(byggt 1899) á horni Austurstrætis og Póst-
hússtrætis og Laugarnesspítala (byggt
1898). íslandsbankahúsið var byggt á árun-
um 1905-06 og flutti bankinn í það árið
1906. Það var mjög vandað að allri gerð og
byggt með tvöföldum útveggjum, ytra lagið
úr grágrýti en hið innra úr verksmiðjufram-
leiddum hleðslusteini. Sérstaklega var vandað
til gluggaumbúnaðar úr tilhöggnum steini
og dyraumbúnaðar með dórískum súlum og
gaflhlaði sem sneri að Austurstræti. Það var
síðar flutt til og snýr nú að Lækjartorgi.
Ágrip af sögu bankans
Bankinn, sem var hlutafélag og var að
mestu í eigu Dana og Norðmanna, fékk fljót-
lega einkarétt á útgáfu peningaseðla til 30
ára. Hann veitti miklu fjármagni inn í ís-
lenskt atvinnulíf og lánaði einkum til íslensks
UPPHAFLEG teikning af íslandsbanka frá janúar 1905. Samhverf framhlið í klassísku jafnvægi og gullinsniði.
ISLANDSBANKAHUSIÐ
VIÐ LÆKJARTORG
sjávarútvegs. Má segja að hann hafí átt stór-
an þátt í að hleypa af stokkunum togaraút-
gerð íslendinga og þar með vélvæðingu sjáv-
arútvegsins. Eftir stofnun bankans hófst
togaraútgerð landsmanna fyrir alvöru, en
bankinn lánaði mikinn hluta þess fjár sem
útgerðarfélagið Alliance greiddi fyrir fyrsta
úthafstogarann sem smíðaður var fyrir Is-
lendinga, Jón forseta, sem kom til landsins
árið 1907. Eflaust var það ekki tilviljun að
Alliance var stofnað sama ár og bankinn tók
til starfa, árið 1906.
Bankinn var eina lánastofnunin hér á landi
sem lánaði fé til starfsemi sem einhver
áhætta fylgdi, en til þess taldist m.a. tog-
araútgerðin. Af þessu leiddi að afkoma bank-
ans var jafnan mjög sveiflukennd. í byijun
kreppunnar fór hagur hans mjög versnandi
og árið 1930 var honum lokað. Hann var þó
talinn svo mikilvægur fyrir íslenskt atvinnu-
líf að hann var endurreistur sama ár sem
Útvegsbanki íslands.
Útvegsbanki íslands var sameinaður Iðn-
aðarbankanum, Alþýðubankanum og Versl-
unarbankanum árið 1989 og hætti hann þá
starfsemi sinni í húsinu. Þar er nú til húsa
Héraðsdómur Reykjavíkur og húsið nefnt
Dómhúsið við Lækjartorg.
Ýmsir þekktir íslendingar tengjast sögu
þessara banka og er vert að nefna fyrstan
Hannes Hafstein sem var bankastjóri íslands-
banka 1909-1912 og aftur 1914-1918. Ás-
geir Ásgeirsson, síðar forseti, var banka-
stjóri Útvegsbankans frá 1938 og þar til
hann tók við embætti forseta íslands 1952.
Nokkrir starfsmenn íslandsbanka voru virkir
í leiklistarlífi Reykjavíkur og má þar nefna
Brynjólf Jóhannesson og Indriða Waage.
Frumteikningar finnast
i Kaupmannahöfn
Teikningar af íslandsbankahúsinu, sem
varðveittar eru hjá byggingarfulltrúa Reykja-
víkur, eru dagsettar í febrúar árið Í905 og
undirritaðar af Thiiren. Þær sýna húsið í
þeirri mynd sem það var endanlega byggt,
ENDANLEG útgáfa af teikningum Thúrens dagsettar í febrúar 1905. Byggingin hefur
misst hluta af jafnvægi sínu með sparnaðarráðstöfunum stjórnar bankans.
GÖMUL mynd sem sýnír húsið í sinni upprunalegu mynd.
þ.e. ein hæð með valmaþaki og einum inn-
gangi á austurenda suðurhliðar (að Austur-
stræti) með dórískum súlum og gaflhlaði.
Húsið virðist eilítið sligað af svo miklu þaki,
sem bendir til þess að ekki sé allt sem sýnist.
Þegar undirritaður var við rannsóknir og
skráningu á íslenskri byggingarlist í Kaup-
mannahöfn í janúar síðastliðnum fundust
áður óþekktar teikningar af íslandsbanka-
húsinu í teikningasafni Listaháskólans í
Kaupmannahöfn. Þessar teikningar, sem
voru ranglega flokkaðar og höfðu því ekki
fundist fyrr, sýna húsið í annarri mynd. Þær
eru dagsettar í janúar 1905 og eru því eldri
en þær endanlegu. Á þessum teikningum er
húsið með sama sniði, en tvær hæðir í stað
einnar. Einnig eru á því inngangar á báðum
endum suðurhliðar með hinum virðulegu dór-
ísku súlum og gaflhlöðum. Þessi er augljós-
lega hin upphaflega hugmynd arkitektsins
og má segja að þá fyrst gangi byggingin upp
í hlutföllum og útliti. Miðhluti hússins, á
milli útbygginganna, er í gullinsniði og húsið
verður samhverft með hinum klassísku inn-
göngum til beggja enda. Þetta er nýklassík
samkvæmt ströngustu reglum og í sínum
fínasta búningi.
Efri hæðin átti að hluta að vera íbúð
bankastjóra og áð hluta skrifstofur bankans.
Reikna má með að forráðamenn bankans
hefi hætt við byggingu hennar í sparnaðar-
skyni og arkitektinum verið send skipun um
að breyta teikninguin í þá veru. Hann hefur
augljóslega valið þann kost að að fjarlægja
efri hæðina án annarra og meiri breytinga
svo og vestari innganginn sem fylgdi efri
hæðinni. Engu er líkara en að klippt hafi
verið úr teikningunni. Við þetta setur húsið
verulega niður og verður sligað af þakinu
eins og gamlar ljósmyndir sýna glöggt. Einn-
ig missir húsið við þetta sína upphaflegu
klassísku samhverfu. Leiða má að því líkur
að þetta sé upphaf þeirrar eyðileggingar sem
síðar átti sér stað á húsinu. Vegna þess hve
það var lítið voru árið 1962 byggðar fjórar
hæðir ofan á það eftir teikningipn Eiríks
14 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 9. NÓVEMBER 1996