Lesbók Morgunblaðsins - 23.11.1996, Blaðsíða 7

get lifað ágætis lífi. Maður þarf ekki að kom-
ast í landsliðið, listin snýst ekki um það. En
það er alltaf verið að flokka list og listamenn
niður og reynt að rugla fólk í ríminu. í Banda-
ríkjunum heyrist stundum sagt: Það er enginn
slæmur listamaður, bara gífurlega mikið af
slæmri list! Maður gengur út frá því að allir
séu einlægir í því sem þeir gera, en hver seg-
ir annars að listamaður þurfi að vera einlægur
til að vera góður? Þar sem ég hafði þekkt
Andy Warhol var ég eitt sinn beðinn um að
skrifa grein um hann í sýningarskrá. í lok
greinarinnar sagði ég að það væri ekki nauð-
synlegt fyrir listamann að vera vingjarnlegur
en það gæti hjálpað. Menn geta endalaust
velt fyrir sér siðferðislegum gildum Warhols
en að lokum getur maður bara horft á það sem
hann skapaði - og það var býsna gott. Það
er allt og sumt. Þú getur sagt: Ég hata helvít-
ið! en engu að síður bjó hann til góða hluti.
List er praktískur efniskenndur veruleiki.
List er augnablikið þegar einstaklingur
skapar eitthvað, kynnir það fyrir samfélaginu
og það á sér engan samastað. Það hefur það
eina notagildi að reyna að segja einhverjum
eitthvað. A meðan samfélagið veltir fyrir sér
hvern fjárann það eigi að gera við þetta, þá
er það list. Þegar samfélagið finnur út hvað
eigi að gera við hlutinn, þá er það orðið lista-
saga. En listin er þessi óvissi tími áður en
hluturinn kemur sér traustlega fyrir, þegar
enginn veit hvern íjárann á að gera við hann,
og mér finnst það spennandi fyrirbæri."
- Þú hefur óvenjulegan bakgrunn af mynd-
listarmanni að vera, kemur úr Suður-Bronx
sem er eitt alræmdasta hverfi New York borg-
ar - frægt fyrir glæpi og eiturlyf.
„Já, ég ólst þar upp og það var einkar
óánægjulegur staður. Ég bjó þar til 15 ára
aldurs en þá fór ég að heiman - og flutti til
Harlem! Móðir mín hafði alist þar upp og það
var öruggara hverfi. Fólkið var vingjarnlegt.
Harlem var ágætur staður fyrir ungan
mann. Mig dauðlangaði til að verða listamað-
ur, ég var að reyna að komast inn í háskóla
og vann við höfnina til að spara fyrir náminu.
Jú, það var hættulegt hverfi en ekki ef þú
bjóst þar.
Ég var ungur farinn að hanga á börum þar
sem sátu kunnir myndlistarmenn, skáld og
fallegustu stúlkurnar. Eins og milljónir ann-
arra barna hafði ég lesið mikið. Foreldrar mín-
ir vissu ekki hætishót um list en vildu að ég
fengi menntun. Ég las allt. í New York hafa
allir einhvern hreim, menn koma allsstaðar að
og mér fannst sá fjölbreytileiki áhugaverður
og menn eins og Spinoza, þýsku skáldin og
Kirkegaard höfðuðu til mín. Og síðan uppgötv-
aði ég myndlistina. Sá verk eftir Pollock,
Mondrian, og nýr himingeimur opnaðist. Ég
var í örvæntingu að leita einhvers; ég þurfti
að finna mig eða koma mér í burtu, valið stóð
bara milli þess og eiturlyfja. En ég fann list
og með hennar hjálp byijaði ég að skilja hver
ég var.“
Veil ekki hvaó konseptúalismi þýóir
- Þú fórst aldrei í listaskóla. „Ég kaus að
gera það ekki. Kennarar listaskólanna voru á
þessum tíma af annarri eða þriðju kynslóð
abstrakt expressjónista, vingjarnlegasta fólk,
en fylgismenn í eðli sínu. Ég vissi að þeir
myndu stiila mér upp og segja mér að byrja
að tjá mig! En ég vissi að ég hafði ekki mikið
að tjá á þessum aldri þannig að ég fór í háskóla
New York borgar og lagði stund á heimspeki
og vísindi, bókmenntir og allt hitt sem þeir
vildu kenna mér.
Svo var ég orðinn sautján og hálfs, farinn
að gera list, en var orðinn of tengdur fólki sem
var búinn að finna sína leið, John Chamberla-
in, Franz Klein og fleirum. Ég fór því til Kali-
forníu, bjó um hríð í anddyrum húsa, vann hér
og þar og hélt mína fyrstu sýningu þegar ég
var 18 ára. Það var árið 1960.“
- Þú fannst strax þína leið í listinni .
„Það var heppni! Mikil heppni og margir
reyndust mér mjög vel.“
- Þú hefur verið talinn meðal forvígismanna
konseptlistarinnar en mig grunar að þú lítir
ekki á þig sem meðlim í einhveijum slíkum
hópi.
„Konseptúalismi? Ég veit ekki hvað það
þýðir. Það voru nokkrir listamenn sem gerðu
mjög góða hluti á síðari hluta sjöunda áratug-
arins en skildu síðan að þeir myndu ekki ná
að gera neitt annað eftir það. Þeir reyndu því
að búa til hugtak, skóla, þannig að þeir gætu
fengið kennslustöður og kennt það sem flestir
sem kalla sig konseptúalista hafa gert. Fyrir
þetta fólk er mikilvægt að þetta lifi sem neðan-
málsgrein í sögunni. En sem list, þá er ekkert
vit í því að halda áfram með það sama og
reyna sífellt að gera það akademískara. Lista-
menn ættu að vinna á eigin forsendum. í hvert
skipti sem einhver gengur inn á sýningu, þá
á hann að geta fengið lítið spark. Og ef það
gerist ekki, þá virkar sýningin ekki. Listamenn
eiga bara að sinna sínu verki, vera heiðarleg-
ir, sýna það sem þeir gera og gleyma því hvað
annað fólk heldur. Því ef maður býr eitthvað
til, þá lifir maður með því alla tíð.“
Morgunblaðið/Árni Sæberg
í VINNUSTOFU málarans: Erlendur Sveinsson, handritshöfundur, framleiðandi, leikstjóri og hljóðmaður með meiru, Sigurður Sverrir
Pálsson kvikmyndatökumaður og Sveinn Björnsson.
MÁLARINN
I Krísuvík er verió aó takg kvikmynd
um málara. Sveinn Björnsson leikur
málarann, sonur hans Erlendur leik-
stýrir og Siguróur Sverrir Pálsson kvik-
myndar. FREYSTEINN JOHANNSSON
fór og fylgdist með þeim félögum.
KVIKMYNDATAKAN í Krísuvík var kulsöm. Þá var gott að hita
sér við Ijós kvikmyndalampans í Krísuvíkurkirkju, þar sem altaris-
taflan er komin á sinn stað.
ANDARTAKIÐ hangir ’í loft-
inu. Málarinn stendur
kyrr. Hann herðist í öxl-
urn, líkt og vígamaður sem
á sér enga undankomu frá
örlögunum. Hvítur strig-
inn mænir á móti honum.
Svo stígur hann fast fram
í annan fótinn, hendir spaðann á lofti og
ræðst gegn striganum, sem tekur árásinni
fagnandi og lifnar í litum. Til að sjá er þetta
hólmganga upp á líf og dauða. Túpur kreist-
ar, litur á spaða , spaði á léreft svo hvín í.
Þannig enn og aftur. Aðeins þessi hreyfing,
þessir litir. Svo hendir málarinn spaðanum á
borðið, kastar gúmmíhönskunum í gólfið og
fleygir sjálfum sér í stól, fálmandi eftir píp-
unni.
„Þetta gengur svona,“ segir þá Erlendur
Sveinsson og Sigurður Sverrir Pálsson kinkar
kolli og leggur kvikmyndatökuvélina mjúkt
frá sér. Satt að segja var ég búinn að gleyma
þeim og því, að Sveinn Björnsson væri að
leika í kvikmynd. Enda er hann ekki að leika.
Hann er bara hann sjálfur. En það má vera
spurning, hvort maður, sem málar bezt með
sjálfum sér, Jóni Leifs, Grieg og Louis Arm-
strong, getur verið hann sjálfur, þegar aðrir
standa yfir honum.
Það tekst. Sveinn kveikir í pípunni og nýt-
ur þess að kasta mæðinni eftir átökin við
strigann.
Við erum staddir í Krísuvíkurbænum bláa,
þar sem Sveinn hefur haft vinnustofu og
aðsetur um mörg ár. Þeir Erlendur Sveinsson
- Björnssonar, og Sigurður Sverrir eru að
vinna að gerð kvikmyndar „um málara, liti,
sköpunarvinnu, stílbreytingu, dauða og up-
prisu.“ Þetta á að verða klukkutíma löng
mynd, ekki portrettmynd af Sveini Björns-
syni, heldur hreinræktuð kvikmynd, þar sem
Sveinn Björnsson er í hlutverki málarans.
Svona kvikmynd kostar þrettán milljónir.
Menningarsjóður útvarpsstöðva veitti eina
milljón til undirbúnings verkefnisins. Hafnar-
fjarðarbær hefur veitt 300 þúsund króna
stuðning og standa
vonir til þess að bær-
inn sjái sér fært að
koma meira inn í
myndina, en þau mál
ráðast á næstu dög-
um. Hans Petersen
og Kodak í Frakk-
landi leggja til mikinn hluta filmunnar, sem
nota þarf og gerði það útslagið um að unnt
var að hefja kvikmyndun af krafti nú í haust.
En betur má ef duga skal og Erlendur segir
nú lífsnauðsyn að fá meira fé til kvikmyndar-
innar.
Svo er farið upp í eldhús í kaffi og kleinur
og reyndar hákarl og harðfisk og örlítinn'
vískikeim leggur um loftið.
Meðan Erlendur og Sigurður Sverrir und-
irbúa næstu töku ræðum við Sveinn um það
sem á dagana hefur drifið síðan við sátum
hér síðast; hann þá á sjötugu að koma fram
með nýtt ævintýri í málverkinu, hafði kastað
fantasíunni í teikningar og klippimyndir og
tekið litina í Krísuvík upp í olíumálverkið í
staðinn. „Þetta var gífurleg barátta,“ segir
hann. „Ég gat illa sofið, svo sterkt sótti þetta
á mig. Og þetta er alltaf eilíft stríð.“
„I mínum huga er það mjög áhugavert
verkefni að reyna að finna leiðir í kvikmynd
til þess að rýna inn í innri baráttu lista-
manns og leitast við að dramatísera og gera
þessa baráttu sýnilega," segir Erlendur í
greinargerð um kvik-myndina Málarann, sem
hann hefur sent Kvikmyndasjóði íslands.
„Þjappa saman Ijögurra ára innri umbrotum
í einnar klukkustundar langa kvikmynd. Gera
áhorfandann meðvitaðan um þessa baráttu,
sem leiðir í því tilviki, sem hér um ræðir til
þess að listamaður segir skilið við þann stíl,
sem hann hefur ræktað með sjálfum sér og
í verkum sínum í þrjátíu ár og tekur í stað-
inn að feta sig óstuddur inn á nýjar brautir.
Hvað er það sem knýr listamann til slíkra
hluta? Menn segja að hann svíki kaupendur
sína og aðra unnendur listar hans. Þessum
listamanni er það hins vegar endanlegur
dauðadómur að standa í stað, selja sál sína
mammon í stað þess að endurnýjast og taka
stöðugum framförum í listinni. Þetta er í
rauninni dramað um dauða og upprisu sem
hugmynd myndarinnar byggist að stórum
hluta á. Það sem gerist í þessum stílumbrot-
um samkvæmt þeirri túlkun er að listamaður-
inn deyr sjálfum sér en rís síðan aftur upp
frá dauðum í hinum nýja stíl eftir að hafa
sannarlega bergt á kaleik örvæntingarinnar
við hengiflugið... Kaleiknum verður ekki ýtt
til hliðar og enginn er til leiðsagnar nema
sálardjúp listamannsins sjálfs og sá Guð sem
þar er að finna.“
Trúmál standa Sveini nærri, þótt hann
hafi ekki hátt um það. Draumar og náttúran
leggja honum lið. „Trúin kemur víða fram í
verkum mínurn," sagði hann einu sinni við
mig. „Ég er svo sem ekkert alltaf að hugsa
um hana, hún bara er þama og laumar sér
inn í málverkið án þess að ég viti af því.“
Og huldukonan. Hún hefur fylgt honum
alla tíð. Hún er þarna bara. Þægileg návist.
Laumar sér líka inn í málverkið. Þríhyrnd
kona með geislabaug. Hér er hún auðvitað
Krísuvíkurmadonnan. Þannig birtist hún okk-
ur í kvikmyndinni. Og þegar málarinn hefur
fylgt upprisu sinni eftir með altaristöflu í
kirkju Krísuvíkur, þá er það madonnan ein,
sem fær að sjá hana. Þannig lýkur þessari
mynd.
Og minn dagur í Krísvík hnígur til kvölds.
Ég kveð þá feðga og Sigurð Sverri, sem
horfir til mín gegnum auga kvikmyndavélar-
innar. í beygjunni niður á vegi tekur myrkr-
ið á sig mynd. Krísuvíkurmadonnan veifar
í kveðjuskyni. Svo hverfur hún til hússins
bláa.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 23. NÓVEMBER 1996 T