Lesbók Morgunblaðsins - 23.11.1996, Blaðsíða 12

GOÐAR HUGMYNDIR
SKAPA MESTU VERÐMÆTIN
Aóalfundur Bandalags íslenskrg listamanna var
síðastliðinn laugardag. ÞRÖSTUR HELGASON
gluggaói í forvitnilega ólyktun fundarins og ræddi
við Hjálmar H. Ragnarsson, forseta Bandalagsins.
Meginniðurstaða
Aðalfundar Banda-
lags íslenskra lista-
manna, sem haldinn
var í Viðey síðastlið-
inn laugardag, 16.
nóvember, var að hér
á iandi þyrfti að móta
framsækna menningarstefnu. í ályktun fund-
arins segir orðrétt: „Aðalfundur Bandalags ís-
lenskra listamanna átelur það stefnuleysi sem
ríkir í menningarmálum þjóðarinnar og birtist
með skýrustum hætti í ráðleysi stjómvalda
gagnvart því flóði erlends afþreyingarefnis sem
í síauknum mæli fyllir skilningarvit fólksins í
landinu. Þetta stefnuleysi er þeim mun alvar-
legra sem öllum ætti að vera ljóst að menning
okkar á undir högg að sækja og getur glatast
ef við sitjum aðgerðarlaus hjá. Bandalagið tel-
ur að nú þegar verði að snúa vöm í sókn og
skorar á ráðamenn og annað ábyrgðarfólk í
samféiaginu að fylkja liði og marka framsækna
menningarstefnu sem eflt geti trú fólks á fram-
tíð þjóðmenningarinnar og búsetu fólks í land-
inu.“
„Eina menningarstefnan sem ríkir á ís-
landi,“ segir Hjálmar H. Ragnarsson, forseti
Bandalagsins, „er að hér skuli áfram vera ís-
lensk þjóðmenning og töluð íslensk tunga. Að
öðru leyti er íslensk menningarstefna ekki til.
Bandalagið telur að á sama hátt og við erum
að reyna að móta einhveija stefnu eða framtíð-
arsýn á öðrum sviðum þjóðlífsins þurfi að
móta stefnu á sviði menningar líka. Hún er
jafnvel enn mikilvægari á þessu sviði en mörg-
um öðmm vegna þess að mikil óvissa ríkir um
framtíð menningarinnar sökum breyttra sam-
skiptahátta á milli þjóða jafnt sem einstakl-
inga. Við leggjum þess vegna til að undir for-
ystu stjórnvalda verði byijað að móta útlínur
að slíkri stefnu. Við emm að sjálfsögðu ekki
að tala um neins konar stýringu á listsköpun-
inni sjálfri, á því hvers konar list verði sköpuð
í landinu heldur að hugað verði að umhverfi
menningarinnar og markmiðin skýrð.“
Slórátak
Hvað þarf menningarstefna að fela í sér?
„Við tölum um að hún þurfí að fela í sér
stórátak sem styrkir þær stoðir sem menning-
arlífið hvílir á. Það sem blasir við núna og
þarf skjótra aðgerða við em þættir eins og
dagskrárgerð í sjónvarpi, uppbygging kvik-
myndagerðar, þjáifun í skapandi hugsun, ný
upplýsingatækni og jarðbundin mál eins og
bygging tónlistarhúss og stofnun listaháskóla.
Þegar hins vegar mótuð er stefna til lengri
tíma kemur auðvitað margt fleira til álita og
reynir þá á hvort menn hafi til þess áræði að
velja eitt umfram annað. Fleira fólk af hinum
ólíku sviðum menningarlífsins þarf að koma
að þeirri stefnumótun, menn þurfa að takast
á um hugmyndir og úrlausnir og reyna síðan
að komast að einhveijum niðurstöðum um
hvemig best verði haldið á málum.“
Þið talið um að það þurfi að ráðast gegn
þeirri mennigarlegu stéttaskiptingu sem vaxið
hefur með þjóðinni á síðustu árum.
„Listamenn em í miklu návígi við fólk; við
hittum fólk bæði í skólum, í tómstundastarfi
og hvar sem við flytjum okkar list. Þar sjáum
við hvemig er að skapast skipting á meðal
þjóðarinnar; annars vegar í fólk sem er þátttak-
endur í menningarlífinu, ræktar með sér tung-
una og hlustar á fjölmiðla og fylgist almennt
vel með og svo hins vegar í fólk sem er sinnu-
laust nema gagnvart sínum nánustu þörfum
og stendur fyrir utan í menningarlegu tilliti.
Þetta á einkum við um yngri hópa, skólabörn
og unglinga sem hlusta til dæmis aldrei á frétt-
ir og lesa aldrei blöðin hvað þá heldur bækur.
Þetta er bara afleiðing af því framboði sem er
á afþreyingarefni hérn'a. Áður var bara ein
útvarpsrás og ein sjónvarpsrás sem allir fylgd-
ust með og komust því ekki hjá að fylgjast
með því sem var að gerast í þjóðfélaginu.
Það er tvennt sem strax þarf að gera til að
forða því að þessi skipting verði að óbrúan-
legri gjá. Það þarf að efla innlenda dagskrár-
og kvikmyndagerð, bæði fyrir sjónvarp og
kvikmyndahús og leggja sérstaka áherslu á
unglinga- og bamaefni. Svo þarf að opna skóla-
kerfið meira fyrir utanaðkomandi fólki, þar á
meðal listamönnum, vísindamönnum og heim-
spekingum, sem gætu vakið krakkana og kenn-
arana til umhugsunar um málefni sem ekki
eru á hinni formlegu námskrá. Skólinn er um
of lokaður heimur, miðstýrt kerfi þar sem lítið
ráðrúm gefst til að þroska með krökkum gagn-
rýna og skapandi hugsun. Sem dæmi má nefna
að krakkar eru aldrei vaktir til umhugsunar
um það myndmál sem þau horfa mest á í sjón-
varpinu, þau horfa flest á það algerlega gagn-
rýnislaust, auglýsingar, teiknimyndir og annað.
Samt er þetta sennilega einn stærsti hlutinn
af því menningarefni sem þau neyta."
Efling Rikisútvaps og -sjónvarps
Þið viljið styrkja frekar Ríkisútvarp og -sjón-
varp.
„Já, við teljum að einkastöðvarnar séu eng-
an veginn í stakk búnar til að sinna því menn-
ingarlega hlutverki sem ríkisreknu miðlarnir
eiga að gera. Sumir segja að það hafi ekki
þurft ríkisrekið dagblað og því þurfi ekki ríkis-
rekna ljósvakamiðla. En þetta er tvennt ólíkt.
Dagblöð flytja ekki listrænt efni. Þau segja frá
því og vekja á því athygli en þau eru ekki
miðill sem getur milliliðalaust flutt menninguna
inn á heimili fólks nema að litlu leyti. Þetta
gera hins vegar ljósvakamiðlarnir, þar heyrum
við tónlistina og sjáum kvikmyndirnar milliliða-
laust svo dæmi séu nefnd.
Við teljum því að hér þurfi að vera öflugir
ríkisfjölmiðlar þar sem íslenskt efni sé í aðal-
hlutverki, efni sem er gert af Islendingum og
sprottið úr lífinu í landinu. En slík framleiðsla
er það dýr að íslenskur einkamarkaður gæti
aldrei borið hana. Stærri þjóðirnar í Evrópu
eiga jafnvel í erfiðleikum með þetta og halda
því í ríkisfjölmiðlana til þess að reyna að þroska
sína menningu áfram.
Það er ennfremur ljóst að fyrir löngu er
kominn tími til að endurskoða útvarpslögin.
Við teljum að almenningsstöðvamar eigi að
einbeita sér fyrst og fremst að íslensku efni
og láta hinum stöðvunum eftir að selja aðgang
að efni sem fæst fyrir lítinn pening og er er-
lent. Okkur þykir ástæðulaust fyrir Ríkisút-
varpið að keppa við einkastöðvamar, til dæmis
um að sýna erlent íþróttaefni sem fólk getur
keypt sér aðgang að með einföldum hætti.“
Kemur til greina að einkareknu stöðvarnar
þurfi að borga fyrir afnot af sjónvarps- og
útvarpsrásum?
„Tvímælalaust. Sjónvarpsrásir eru takmark-
aðar auðlindir ef svo mætti kalla og því sjálf-
sagt að aðgangur að þeim kosti eitthvað. Það
er furðulegt til þess að hugsa að fólk geti með
einni samþykkt útvarpsréttamefndar eigiiast
hundmð milljóna. Við teljum að ágóðinn af
gjaldinu sem leggja ætti á aðgang að rásunum
ætti að renna til innlendrar dagskrárgerðar
og kvikmyndagerðar.
Kvikmyndagerðina þarf raunar að styrkja
sérstaklega. Framtíð hennar er óviss og em
vísbendingar um að nú sé að hrynja undan
þesari ungu listgrein. Sjálfstæði hennar er í
hættu og forræðið yfir gerð kvikmyndanna að
færast úr landi. Bandalagið varaði við þessu
í ítarlegri yfirlýsingu sem það sendi frá sér
síðastliðið vor en því miður hefur ekkert það
gerst síðan sem breytir forsendum þeirrar yfir-
lýsingar. Við leggjum til að Kvikmyndasjóður
verði stórefldur, að Reykjavíkurborg verði
fengin til þátttöku í uppbyggingu kvikmynda-
gerðar, að komið verði fótum undir framleiðslu
leikins sjónvarpsefnis og sköpuð verði starfs-
skilyrði fyrir handritshöfunda."
Bókmenntakynningarslola og
kvikmyndamióstöó
Þið hafíð lagt til að stofnuð verði bókmennta-
kynningarstofa og sérstök kvikmyndamiðstöð
sem myndu starfa á svipaðan hátt og íslensk
tónverkamiðstöð og Upplýsingamiðstöð mynd-
listar.
„Við teljum skynsamlegast að þessar skrif-
stofur verði til að tilstuðlan listamannanna
sjálfra í hverri grein. Það má ná fram mikilli
hagræðingu í rekstri með því að gera þessar
stofur að sjálfseignarstofnunum, að þær séu
með öðmm orðum aðeins styrktar af ríkinu
en ekki reknar af því. Rekstur slíkra stofa er
ekki mjög dýr enda fer kynningin að mestu
leyti fram í gegnum tölvur og alnetið.
Við leggjum til að kvikmyndasjóði verði
breytt þannig að peningar sem renna til hans
ANDRÉ MALRAUX FLUTTUR í PANTHÉON
TRÚLEYSIOG
TILGANGUR LÍFSINS
EFTIR MARGRÉTI ELÍSABETU ÓLAFSDÓTTUR
EF ANDRÉ hefði lifað myndi hann
þá hafa stutt Bosníumenn í nýaf-
stöðnum stríðshremmingum?
Þar sem Malraux er búinn að
liggja í kaldri gröf í tuttugu ár
mun vitaskuld aldrei fást svar
við þessari spurningu og breytir
það engu þótt Francis nokkur
Bueb frá Frakklandi hafi haldið því blákalt
fram þegar hann opnaði menningarmiðstöð
með nafni Malraux í höfuðborg Bosníu á dög-
unum. Þar heiðra íbúar Sarajevo minningu rit-
höfundarins um þessar mundir í trausti þess
að Bueb hafi rétt fyrir sér. Frakkar minnast
hans líka með ráðstefnuhaldi út um allt land,
endurútgáfu verka hans og endursýningu kvik-
myndarinnar Vonin. Á gangstéttum og í neðan-
jarðarlest Parísar sem og annarra borga lands-
ins mæta veggspjöld með setningum sóttum í
ræður og rit Malraux augum vegfarenda. Fleyg
orð eiga að minna á skoðanir hans og viðhorf
til menningar, jafnréttis, virðingar og hugrekk-
is. Ein þessara setninga, „Lífið er einskis virði,
en ekkert jafnast á við lífíð," túlkar ágætlega
tilvistarhyggju Malraux. Hún blasir við vegfar-
endum á endurprentun á frægri ljósmynd eftir
Gisele Freund af Malraux skömmu eftir að
honum voru veitt bókmenntaverðlaun Goncourt
fyrir skáldsöguna „Hlutskipti rnanns" (1933).
Myndin er örlítið óskýr en fyrirsætan setur í
brýnnar og horfír fast í linsuna. Hárið flaksast
til í golunni svo hátt ennið kemur í ljós og í
vinstra munnvikinu lafír sígaretta. Þessi mynd
greypist betur í minnið en þær sem sýna mun
eldri mann, virðulegan og fullan að vöngum,
búinn að koma böndum á hárið sem ekki er
lengur strítt heldur liggur þétt aftur á hnakk-
ann í greiðslu sem hæfir ráðherra. Þannig
ætti það ekki að fara framhjá neinum hvað
um er að vera þegar hápunktinum verður náð
með minningarathöfn á ártíð hans, 23. nóvem-
ber. Þá verður kista Malraux færð með við-
höfn undir hvolfþak Panthéon þar sem hann
mun framvegis hvíla við hlið annarra stór-
menna frönsku þjóðarinnar. Það kom í hlut
Malraux, þegar eitt þeirra, Jean Moulin, nafn-
togaður meðlimur andspyrnuhreyfíngarinnar
sem nasistar tóku af lífi, var flutt inn (1964),
að halda ræðuna sem oft hefur verið minnst
síðan fyrir það hve snjöll hún var.
Það er einmitt þessi fræga ræða sem hefur
fengið mæta menn í Frakklandi til að efast
um að það sé góð hugmynd hjá Jacques Chirac
að tala sjálfur yfir Malraux. Ekki það að Chirac
gæti eflaust haldið þokkalega ræðu heldur eru
líkur á að hún muni aðeins sýna eina hlið á
Malraux. Þegar forseti franska lýðveldisins
ákveður að flytja látinn mann í Panthéon hef-
ur það alltaf táknræna pólitíska merkingu sem
í þessu tilfelli má túlka á fleiri en einn veg.
Chirac gæti viljað leggja áherslu á tengsl
Malraux og tryggð við Charles de Gaulle sem
er fyrirmynd hans sjálfs í stjórnmálum. Ef það
er eina ástæðan þá lítur forsetinn framhjá
mikilvægum þáttum í fari Malraux sem barð-
ist fyrir stærri og meiri málstað en gaullisma
þó svo hann hafi ávallt staðið við hlið hershöfð-
ingjans. André Malraux vildi leggja sitt af
mörkum til að bijóta niður múra fordóma,
ekki aðeins þjóða heldur heilu siðmenning-
anna. Hann taldi ástæðulaust að hræðast
menningu annarra þjóða eða óttast vond áhrif
og boðaði óhindruð samskipti á milli landa og
menningarsvæða á grundvelli gagnkvæmrar
virðingar, sem hann taldi að ekki myndu ógna
sérkennum hverrar þjóðar fyrir sig. Þetta var
ekki pólitísk stefnuyfírlýsing á hefðbundinn
hátt, því André Malraux gekk aldrei í neinn
stjórnmálaflokk og fór aldrei í framboð. Hann
sýndi í rauninni vandamálum umheimsins meiri
áhuga en síns eigin lands, enda var hann miklu
meira en venjulegur stjórnmálamaður, hann
var fyrst og fremst listamaður, skapandi rithöf-
undur með metnaðarfulla hugsjón. Ritverk
hans eru gerðir sem skipta máli ekki síður en
þátttaka hans í spönsku borgarastyijöldinni.
Það var skoðun hans sjálfs.
Vitundarvakning
Það er ekki alveg út í bláinn að minnast
André Malraux í Sarajevo. Franskir rithöfund-
ar og aðrir menntamenn nútímans reyndu að
leggja sitt af mörkum til stuðnings Bosniu-
mönnum í stríðinu, en sá stuðningur hafði lítil
áþreifanleg áhrif og hefði ráðaleysi þeirra
eflaust valdið Malraux sjálfum vonbrigðum ef
það hefði ekki verið ólíkt honum að fetta fing-
ur út í gerðir annarra. Honum var meira í
mun að koma hlutunum í framkvæmd sjálfur.
Hann er því fyrirmynd þeirra „menningarvita"
sem ekki láta sér nægja að rýna í fræðin held-
ur telja þátttöku í atburðum líðandi stundar
skipta máli. Þeir sem í dag mætti kalla „skugga
af Malraux", eru flestir af hinni illræmdu ’68-
kynslóð, voru einhvern tíma maóistar og trúðu
á byltingu þjóðfélagsins. Þeir litu upp til Jean-
Paul Sartre á þeim árum, en hafa yfirleitt
gleymt því. Það er auðveldara fyrir þá að benda
á Malraux sem gamalt átrúnaðargoð. Ferill
hans fellur betur að heimi sem híar á gamla
kommúnista.
Sartre og Malraux eru af sömu kynslóð,
þeirri sem trúði á kommúnismann, byltinguna
og jafnréttið, þeirri sem taldi það þess virði
að beijast og barðist. Þeir voru í París á sama
tíma, sóttu sömu staðina, umgengust oft sama
12 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 23. NÓVEMBER 1996