Lesbók Morgunblaðsins - 23.11.1996, Blaðsíða 15

BERNARDO
BERTOLUCCI
OG HIN SAK-
LAUSA FEGURÐ
EFTIR JÓNAS KNÚTSSON
BERNARDO Bertolucci og Liv Tyler við gerð Saklausrar fegurðar.
SAKLAUS fegurð (Stealing Be-
auty), sem sýningar eru hafn-
ar á hér á landi, er besta
kvikmynd sem Bernardo Ber-
tolucci hefur gert í áraraðir.
Þar segir frá bandarískri
stúlku sem ferðast til Tosc-
ana-héraðs á Ítalíu með
tvennt í huga. Annars vegar ætlar hún að
komast að því hver í vinahópi fjölskyldunnar
er faðir hennar. Hins vegar vill hún láta
svipta sig meydómnum. Saklaus fegurð er
því nokkurs konar spennumynd. I stað hinn-
ar hefðbundnu leitar að morðingjanum fjallar
myndin um tvær ráðgátur. Hver verður fyr-
ir valinu sem fyrsti elskhugi stúlkunnar?
Hver er faðir hennar í raun og veru?
Saklaus fegurð er hlý og mannleg mynd.
Allar persónur verksins eru trúverðugar.
Leikhópurinn stendur sig með mikilli prýði.
Aðrir leikarar gefa breska stórleikaranum
Jeremy Irons ekkert eftir þótt hann fari með
eitt bitastæðasta hlutverk myndarinnar.
Myndin er að vísu ekki ýkja erótísk. Það er
engu líkara en Bertolucci haldi um of að sér
höndum fyrir smekkvísi sakir. Annar galli
er sá að sögupersónur ryðja stundum út úr
sér fimmauraspeki af þeim toga sem ró-
manskar þjóðir virðast afar ginnkeyptar fyr-
ir. Höfuðkostur myndarinnar er kímnin sem
er eðlileg og óþvinguð og ætíð í fullu sam-
ræmi við söguþráðinn. Ameríski farsímamað-
urinn, sem gerir hosur sínar grænar fyrir
stúlkunni, hlýtur að vera einn fyndnasti og
vonlausasti Don Juan sem sögur fara af.
Liv Tyler, sem er laundóttir hins stórfurðu-
lega söngvara rokksveitarinnar Aerosmith,
Stevens Tylers, leikur vel í stærsta hlutverki
sínu til þessa. Hér er um að ræða eitt af
þessum sjaldgæfu hlutverkum sem geta gert
leikara heimsfrægan í einni svipan. Það virð-
ist ekki hafa gerst í þessu tilviki.
Skáldiö sem hætti að yrkja
Bertolucci er sonur ítalska skáldsins og
fræðimannsins Attilio Bertolucci. Hann þótti
efnilegt ungskáld en lagði skáldskapinn á
hilluna um leið og hann fékk smjörþef af
kvikmyndagerð. Leikstjórinn hóf feril sinn
sem aðstoðarmaður Pier Paolo Pasolini. Verk
Bertolucci hafa allar götur síðan dregið dám
af þessum læriföður hans. Pasolini var sann-
kallaður skurðgoðabrjótur og átti í hat-
rammri baráttu við stjórnvöld og Páfagarð
sem vildu banna og ritskoða verk hans.
Annar áhrifavaldur í lífi Bertoluccis var kvik-
myndaleikstjórinn Jean-Luc Godard. Sá vildi
breyta kvikmyndinni í pólitískt ritgerðar-
form. Bertolucci hreifst af kvikmyndum God-
ard. Segja má að hann hafi aldrei beðið þess
bætur. Godard olli á sínum tíma straumhvörf-
um í kvikmyndasögunni en lét sífellt minna
að sér kveða og gerðist loks svissneskur ríkis-
borgari.
Herkænska Köngulóarinnar (La strategia
del ragno) var fyrsta mynd Bertolucci sem
athygli vakti um heim allan. Segir þar frá
eftirgrennslan ungs manns um afdrif föður
síns í valdatíð fasista á ítaliu. Myndin er
tilbrigði við smásögu argentíska rithöfundar-
ins Jorge Luis Borges. Tökumaður var Vitt-
orio Storaro, sem átti fyrir höndum að verða
einn besti kvikmyndatökumaður sem þekkst
hefur og jafnframt helsti samstarfsmaður
Bertolucci. Þeir félagar hafa í sameiningu
gert myndir þar sem er að finna einhverja
fallegustu myndramma í sögu kvikmynd-
anna. í Herkænsku köngulóarinnar sóttu
þeir Bertolucci og Storaro margt í smiðju
listmálara á borð við de Chirico og Mag-
ritte. Þessi áhrif áttu eftir að koma enn skýr-
ar í ljós í næstu mynd þeirra.
Löghlýðni borgarinn (II Comformista) er
án efa meistaraverk Bertoluccis og ein magn-
aðasta mynd kvikmyndasögunnar. Segja má
að í Löghlýðna borgaranum komi Bertolucci
og Storaro fram í öllu veldi sínu. Aðalsögu-
persónan, Marcello, gengur til liðs við fasista
laust fyrir seinni heimstyijöld og verður
smám saman samdauna myrkraverkum
þeirra uns honum er gert að framselja gaml-
an kennara sinn í hendur þeim. Sá er galli
á gjöf Njarðar að Marcello, sem er nýkvænt-
ur, er ástfanginn af eiginkonu kennarans.
Marcello er tragísk og eftirminnileg persóna.
Jean-Louis Trintignant var óborganlegur í
þessu hlutverki. Franska leikkonan Dom-
inique Sanda varð einnig heimsfræg fyrir
leik sinn í myndinni. Samnefnd skáldsaga
Alberto Moravia var í senn spennusaga og
pólitísk dæmisaga. Löghlýðni borgarinn hef-
ur þann kost umfram aðrar myndir Ber-
tolucci að hafa sterka dramatíska uppbygg-
ingu og magnþrungið yrkisefni. Auk þess
er myndin hál.ft í hvoru satýra en Bertolucci
átti síðar eftir að fatast flugið er hann sneri
sér að grafalvarlegum frásagnarstíl.
Síðasti tangóinn í París var tímamótaverk.
Goðsögnin Marlon Brando reis þar úr ösk-
ustó sinni í hlutverki manns sem missir eigin-
konu sína og ratar í ástarsamband við unga
stúlku. Var þetta í fyrsta skipti sem heims-
fræg Hollywoodstjarna lék i erótískum atrið-
um. Allar götur síðan hafa framleiðendur
átt í vandræðum að fá Hollywoodleikara til
að hætta að striplast.
Aðalleikkonan, Maria Schneider, hlaut
heimsfrægð í einni andrá, og gleymdist jafn-
harðan. Bertolucci sýndi og sannaði að hann
hafði meira vald á miðlinum en flestir starfs-
bræður hans og réð við viðfangsefni, til að
mynda ýmsa þætti mannlegrar tilveru, sem
Hollywoodmyndir hafa aldrei fjallað um af
nokkru viti.
Áróóurinn spillir
1900 (Novecento) er útblásið, epískt verk
sem skartar efnilegustu leikurum síns tíma,
Robert de Niro og Gérard Depardieu, auk
Sterling Hayden, Dominique Sanda og Don-
ald Sutherland. Myndin var 320 mínútur að
lengd í frumútgáfu sinni en hefur blessunar-
lega verið stytt síðan. Storaro vann stórsigur
sem endranær en Bertolucci virtist ekki hafa
nægilega skýr markmið í huga. Sum atriði
myndarinnar minna óneitanlega á þær glæsi-
legu áróðursmyndir sem Leni Riefenstahl
gerði fyrir ríkisstjórn nasista fyrir seinni
heimsstyijöld. Bertolucci er yfirlýstur marx-
isti. Það er allt gott og blessað en áróðurs-
tónninn í 1900 spillir fyrir myndinni auk
þess sem skrúðgöngur hinnar stritandi fjöld-
ar eru hálfkjánalegar og á skjön við aðra
þætti myndarinnar. Bertolucci veitti nýlega
viðtal þar sem hann þuldi marxiskar tuggur
en blaðamanninum varð starsýnt á rándýran
Armani-jakka hans meðan leikstjórinn lét
dæluna ganga. Bertolucci er því eins konar
Armanimarxisti. Heildsalasynir allra landa
sameinist.
Kvikmyndamógúlar í Bandaríkjunum tóku
nú að stiga í vænginn við alþýðuvininn og
höfðingjasoninn Bertolucci. Leiðin lá til
Hollywood þar sem hann gat lesið verk
Marx og Engels í heiðríkjunni. Er Bertolucci
var kominn vestur vandaðist málið. Framleið-
endur þar vissu ekki hvað þeir áttu að gera
við hann. Þeir hafa í raun ekki fundið lausn
á þeim vanda síðastliðin tuttugu ár.
Segja má að þeir félagar Marx og Engels
LOKAATRIÐI Löghlýðna borgarans, þar
sem Qucdri prófessor er myrtur í skógi
utan við París.
MARIA Schneider og Marlon Brando í Síð-
asti tangóinn í París.
hafí spillt fyrir 1900. í næstu mynd Bet-
rolucci var það Sigmund Freud sem reið
húsum. Því minna sem sagt er um Tunglið
(La luna) því betra. Þar greinir Bertolucci
frá óperusöngkonu og ástarsambandi hennar
við son sinn. Reyndar gerði franski öndvegis-
leikstjórinn Lous Malle sama söguefni góð
skil í myndinni Hjartans brestum (Le So-
uffle au coeur) nokkrum árum áður. Malle
hafði hins vegar vit á því að gera myndina
ekki í Hollywood. Alexander Woollcott sagði
eitt sinn að menn ættu að prófa allt einu
sinni, nema þjóðdansa og sifjaspell.
Þad kvað vera fallegt i Kina
Síðasti Keisarinn var annað tímamótaverk.
Vestrænir kvikmyndagerðarmenn fengu í
fyrsta skipti leyfi að gera leikna mynd í
Kínaveldi. Meira að segja var Bertolucci leyft
að taka hluta myndarinnar innan veggja
hinnar forboðnu borgar.
Síðasta keisara Kínveija, Pu Yi, var á sín-
um tíma steypt af stóli. Skömmu fyrir dauða
hans létu valdhafar í Peking gefa út falsaða
sjálfsævisögu og lögðu nafn Pu Yi við verk-
ið. Síðasti keisarinn er listilega vel gerð stór-
mynd af þeim toga sem vart hefur sést síðan
David Lean var og hét. Japanska tónskáldið
Sakamoto, sem lék herforingjann í mynd
Nagisa Oshima Gleðileg jól, herra Lawrence
(Merry Christmas, Mr. Lawrence) samdi
kynngimagnaða tónlist myndarinnar. Bún-
ingar, leikmynd og kvikmyndataka Storaro
voru framúrskarandi að vanda. Auk þess
vann myndin til verðskuldaðra Óskarsverð-
launa fyrir bestu klippingu. Þótt Síðasti keis-
arinn hlyti einnig Óskarsverðlaun sem besta
mynd ársins hefur engin kvikmynd, sem
unnið hefur til þessara verðlauna, fengið
jafndræma aðsókn í Bandaríkjunum. Síðasti
keisarinn er prýdd mörgum sömu kostum
og Löghlýðni borgarinn. Sömu gallar og ein-
kenna 1900 setja einnig svip á myndina.
Persóna keisarans er óræð. Bertolucci reynir
að líta fram hjá ógnareðli ráðamanna í Kína-
veldi eftir seinni heimsstyijöld. Hann er mik-
ill listamaður en ekki heimspekingur og hef-
ur ekki hundsvit á stjórnmálum. Hér lýsir
hann heimi sem hann getur hvorki skilið né
skýrt. Síðasti keisarinn gæti ekki verið betur
gerð en handrit myndarinnar er einfaldlega
ekki nógu sterkt og Akkilesarhæll Ber-
tolucci, hið hvimleiða öfugsnobb, meinar
honum að kanna ofan í kjöl allar þær mót-
sagnir sem mótað hafa Pu Yi og ráðið lífi
hans. Þegar keisarinn hefur misst allt sem
honum er kært ætlast Bertolucci til þess að
áhorfandinn trúi því að hann fagni „frelsun“
sinni og kyrji Nallann á kínversku.
Hæslur himnasmiður
í skjóli himins (The Sheltering Sky) tefldi
Bertolucci fram úrvalsleikurunum John
Malkovitch og Debra Winger. Sögusvið
myndarinnar er Marokkó og sögumaður eng-
inn annar en höfundur samnefndrar skáld-
sögu Paul Bowles. Vittorio Storaro og Saka-
moto hafa sjaldan verið betri. Hver mynd-
rammi gleður augað og seiðandi tónlist Saka-
moto er eins og kvikmyndatónlist getur best
orðið. Samt sem áður eru dramatískir hnökr-
ar á verkinu. Ekki er svo að skilja að sögu-
persónur myndarinnar séu ekki heilsteyptar.
Þær eru hins vegar fremur ólíklegar til að
vekja áhuga eða samúð áhorfandans. í skjóli
himins er þegar öllu er á botninn hvolft vel-
heppnuð stílþraut sem ber vitni um vald
Bertolucci, Storaro og Sakamoto á miðlinum.
Römm er sú taug...
Næsta mynd Bertolucci, Litli Búddi, er
óþarfur eftirmáli við Síðasta keisarann. Þar
reynir Bertolucci að beija saman ótrúlegum
Hollywood-söguþræði og glefsum úr æfi
Búdda. Litli Búddi féll fljótt í verðskuldaða
gleymsku og Bertolucci er snúinn aftur úr
Vesturheimi. „Kalinn á hjarta þaðan slapp
ég.“ eins og Grímur Thomsen orti forðum
daga.
Bertolucci er nú á heimaslóðum í fyrsta
skipti í fimmtán ár. Vittorio Storaro nýtur
ekki lengur við í Saklausri fegurð þótt mynd-
in sé fagmannlega tekin. Gaman hefði verið
að sjá hvernig sveitir Toscana-héraðs hefðu
litið út í höndum Storaro. Bertolucci hefur
látið Marx og Engels lönd og leið að þessu
sinni þótt Freud skjóti upp kolli í myndinni.
Saklaus fegurð fjallar öðrum þræði um sam-
band föður og dóttur og Electra er komin í
stað Ödípusar sem setti svip sinn á Her-
kænsku köngulóarinnar, Löghlýðna borgar-
ann og Tunglið. í nýjustu mynd sinni, Sak-
lausri fegurð, hefur Bertolucci leitað á ný
mið og þó ekki. Flestar myndir Bertoluccis
snúast öðrum þræði um sekt og sakleysi í
einhveijum myndum en hann hefur aldrei
fjallað um þessi minni á jafnmildan og ljúfan
hátt. Senan þar sem stúlkan stendur loks
andspænis föður sínum er skólabókardæmi
hvernig skrifa á og leikstýra slíku atriði.
Listamaðurinn, Marxistinn og Freudistinn
Bernando Bertolucci hefur bersýnilega engu
gleymt.
Höfundur er kvikmyndagerðarmaður.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 23. NÓVEMBER 1996 15