Lesbók Morgunblaðsins - 05.04.1997, Qupperneq 4

EFTIR ÞORGUNNI SNÆDAL
Sagg Yngvars víóförla var
skráð á íslandi á 1 3. öld
og sænskir rúnasteinar
staðfesta söguna um þenn-
an metnaðargjarna, unga
mann, sem vildi verða
konungur og hélt með skip
sín og fjölmennt lið í
austurveg til þess að finna
sér ríki. Þaðan átti Yngvar
og lið hans hinsvegar
ekki afturkvæmt.
MÁNUDAGURINN 9.
apríl 1990 er mér
minnisstæður í starfí
mínu sem rúnafræð-
ingur. Vegavinnu-
menn sem voru að
breikka veginn rétt
sunnan við Arlanda,
flugvöll Stokkhólmsborgar og nágrennis,
höfðu kvatt mig á vettvang til að líta á stóran
rúnastein, sem þeir höfðu fundið nokkrum
dögum áður. Við kantinn á nýja veginum lá
stór steinhnullungur og annar minni rétt hjá.
Sá stóri var neðri hlutinn og sá minni brot
úr efri hlutanum af feiknastórum rúnasteini,
sem upphaflega hefur verið nærri tveir og
hálfur metri á hæð og allt að tveggja metra
breiður. Rúnaristan var djúp og vel varðveitt
og virtist lítið veðruð. Steinninn hefur líklega
oltið um koll snemma á miðöldum og rúnirnar
ekki litið dagsins Ijós síðan fyrren jarðýtan
sneri hnullungunum við. Rúnirnar voru, eins
og í flestum sænskum rúnaristum, ristar í tvo
ianga dreka og útteigður líkami þeirra mynd-
aði þær línur sem afmörkuðu rúnaletrið.
Drekahausamir með mjórri tijónu og einkenni-
lega úteygðir komu mér kunnuglega fyrir sjón-
ir. Svona drekar á rúnasteini á þessum slóðum
beindu huga mínum í vissa átt. Eg snaraði
mér í að lesa rúnirnar, sem ekki var lengi
gert því þær voru vel varðveittar, og fékk
þegar vissu fyrir því sem mig grunaði: þetta
var Yngvarssteinn. Textinn var að vísu ekki
alveg heill, en það var auðvelt að geta í eyðurn-
ar. Á steininum stóð (allar rúnaristur eru hér
færðar til íslenskrar stafsetningar):
Gunnarr ok Bjöm ok Þorgrímr reistu stein
þenna at Þorstein bróður sinn. Es vas austr
dauðr með Ingvari. Ok gerðu brú þisi.
Vegagerðarmennirnir og þeir fréttamenn
sem komnir voru á vettvang, horfðu undrandi
á mig þar sem ég hringsólaði kringum stein-
ana og tuldraði aftur og aftur: „Þetta er Yng-
varssteinn!"
Og ég var svo sannarlega í sjöunda himni.
Enginn slíkur steinn hafði fundist síðan 1903;
þetta var sá fyrsti á hinu forna Áttundalandi
og um leið sá austlægasti af þeim öllum. Eitt
nafn í viðbót hafði bæst á listann yfir fylgdar-
menn Yngvars víðförla til Serklands. Sem
rúnafræðingur og íslendingur hef ég að sjálf-
sögðu alltaf haft sérstakan áhuga á Yngvari
vegna sögunnar um hann sem skrifuð var á
íslandi á þrettándu öld.
Svíþjóð hefur þá sérstöðu meðal Norður-
landanna að eiga sama og engar eigin heimild-
ir um fornsögulega atburði og persónur. Svíar
áttu aldrei, svo vitað sé, neinn Snorra, Saxo,
Þjóðrik munk eða annálahöfunda, sem skráðu
sögu þeirra á miðöldum. Vitneskju um sænska
þjóðfélagið fyrir miðbik 13. aldar verða þeir
að mestu að sækja í þær glefsur um sænska
atburði sem er að finna í heimildum frá öðrum
Norðurlöndum.
En Svíþjóð hefur líka þá sérstöðu meðal
Norðurlandanna að vera þeirra ríkust af rúna-
steinum. Um 2.500 steinar eru þekktir, flestir
reistir á tímabilinu 980-1120. Þeir eru dreifð-
ir um landið frá Smálöndum í suðri til Jamta-
lands í Norður-Svíþjóð, en langflestir, eða um
1300, voru reistir í hinum fornu Fólklöndum
norðan við Malaren, sem svo voru kölluð, Fjað-
ryndalandi, Áttundalandi og Tíundalandi, nú
nefnd einu nafni Upplönd. Sunnan Málarens
í hinu forna ríki Granmars konungs, Suður-
mannalandi, eru skráðir um 400 steinar. Ekki
eru þó allir þessir steinar til staðar í dag,
sumir eru í brotum og sumir eru nú kunnir
eingöngu af gömlum teikningum.
Rúnaristurnar eru flestar hveijar stuttar,
enda komu efnið og verkfærin í veg fyrir
óþarfa mælgi. Fiestir steinanna eru reistir til
minningar um einn eða fleiri menn, feður,
syni eða eiginmenn. Flestir þeirra virðast hafa
verið friðsamir bændur, sem stunduðu bú sín,
ruddu brautir gegnum skóga og lögðu vegi
yfir mýrar og flóa heimasveitar sinnar. Stein-
arnir voru reistir við þjóðvegi, á þingstað, eða
í ættargrafreitnum heima við bæinn. Margir
standa enn á sínum upprunalega stað og bera
vitni um fornar byggðir og samgönguleiðir.
Að sjálfsögðu eru þessar ristur ómetanlegar
heimildir um lífið í Svíaríki á 11. öld, ekki
síst þeir steinar sem eru reistir eftir menn,
sem fóru í víking í vesturveg og tóku dana-
gjöld á Englandi, eða voru væringjar i austur-
vegi. En ef frá eru skildir nokkrir steinar reist-
ir eftir menn, sem tóku Knúts gjald á Eng-
landi eru mjög fáir af þessum mönnum þekkt-
ir úr öðrum heimildum.
Helsta undantekningin frá þessari reglu er
einmitt þeir um það bil 30 steinar, sem reistir
voru til minningar um menn sem fórust með
Yngvari víðförla í leiðangri hans til Serklands
laust fyrir miðja 11. öld. Varla þarf að draga
í efa að Ingvar í rúnaristunum er sá hinn
sami og hetjan í Yngvars sögu víðförla, sem
rituð var á íslandi á 13. öld og mun ég víkja
að sögunni síðar en kynna fyrst nokkra af
steinunum.
Frægasti Yngvarssteinninn fannst árið
1827 í kjallargólfi hinnar fögru og þunglama-
legu hallar Vasaættarinnar, Gripsholm, sem
stendur á dálitlu nesi við Málaren u.þ.b. 50
kílómetra vestan við Stokkhólmsborg, nálægt
smábænum Mariefred. Steinninn stendur nú,
ásamt öðrum rúnasteini, við göngustíginn
heim að höllinni. Textinn hljóðar svo:
Tola lét reisa stein þenna at son sinn Harald, bróður
Ingvars.
Þeir fóru drengila
Qarri at gulli .,
ok austarla
erni gáfu.
Dóu sunnarla
á Serklandi
Textinn er að mestu stuðlaður í bragarhátt
sem mjög líkist fornyrðislagi, þó ekki sé hann
eins reglubundinn og tíðkaðist í íslensku.
Skáldamálið er líka mjög áþekkt og í t.d. eddu-
kvæðum, þar sem myndhverfingar á borð við
að gefa erni, þ.e.a.s. fella óvini, eru algengar.
í Höfuðlausn (10. vísu) kallar Egill þá sem
Eiríkur Blóðöx hefur fellt í valinn náttverð ara.
Það er algengt að málið í rúnaristunum sé
stuðlað á þennan hátt, oftast í einn helming
í fornyrðislagi eins og Yngvarssteininn við
Stóra Lundby á Suðurmannalandi, u.þ.b. 20
kílómetra norðan við borgina Nyköping:
Spjuti, Halfdan, þeir reistu stein þenna eftir Skarða,
bróður sinn.
Fór austr héðan
með Ingvari.
Á Serklandi liggr
sonr Eyvindar
Ánægjan með að hafa gert son sinn vel úr
garði er auðsæ í ristunni á rúnasteininum í
Svinnegarns kirkju, skammt sunnan við
Enköpingsborg:
Þjálfí ok Hólmlaug létu reisa steina þessa
alla at Banka, son sinn. Es átti einn sér skip
ok austr stýrði i Ingvars liði. Guð hjálpi and
Banka. Áskell risti.
Þó virðast það ekki aðallega hafa verið
ungu mennirnir sem fóru með Yngvari. Af
þeim 21 steini sem eru nógu vel varðveittir
til að gefa öruggar upplýsingar um þá ætt-
ingja sem reistu steininn eru 11 reistir af son-
um eða dætrum eftir föður þeirra. Sex eru
reistir af bræðrum hins látna og fjórir af for-
eldrum. Líklega hefur Yngvari þótt betra að
hafa reynda menn með sér og sennilega hafa
þeir orðið að leggja til eigin skip í ferðina.
Synirnir máttu sitja heima og gæta búsins
meðan faðirinn sigldi úr höfn með Yngvari.
Við Varpsundið, um 20 kílómetra austan
við Enköping, stendur þriggja metra hár og
mjór rúnasteinn, sem synirnir fímm: And-
vettr, Kárr, Kiddi, Blesi og Djarfr reistu föður
sínum es vas austr með Ingvari drepinn. Neð-
arlega á steininum, undir aðalristunni stend-
ur: Es kunni vel knerri stýra
Stundum lítur út fyrir að sonunum hafi
verið farið að leiðast biðin eftir gamla mann-
inum og reist steininn áður en full vitneskja
um afdrif hans hafði borist. Norðlægasti Yng-
varssteinninn stendur við Tierps kirkju norðar-
lega á hinu forna Tíundalandi. Steinninn er
nú mjög illa farinn en textinn er varðveittur
á teikningu frá 17. öld: „Klintr ok Bleikr reistu
stein þinsi eftir Gunnvið, föður sinn. Hann fór
burt með Ingvari..."
Dreifing Yngvarssteinanna sýnir, að þótt
menn bæði frá Vesturmannalandi og Austur-
Gautlandi hafi tekið þátt í leiðangrinum virð-
ast flestir hafa verið úr héruðunum við Málar-
en. Allar risturnar segja sömu sögu: Leiðang-
ursmenn fórust austarla með Ingvari, eða
voru austr með Yngvari drepnir.
Þetta kemur vel heim við efni sögunnar, sem
er varðveitt í mörgum handritum frá því um
1400. En sagan er venjulega gefín út eftir
handritinu AM 343 a, kallað A-handritið.
Næstbesta handritið er Gks 2845, B-handritið,
sem þó er miklu verr farið. Munurinn á þessum
handritum er lítill, en þó nokkur og vík ég að
því aftur. Vegna þess hvað sagan er frábrugð-
in öðrum sögum hefur hún yfirleitt ekki verið
höfð með í heildarútgáfum af forníslenskum
bókmenntum. En í þriðja bindi af Fornaldarsög-
um Norðurlanda, sem Guðni Jónsson og Bjarni
Vilhjálmsson gáfu út 1944, er sagan þó tekin
með. Tilvitnanir úr sögunni eru sóttar í þá út-
gáfu. Efni sögunnar er í stuttu máli þetta:
Eymundur, faðir Yngvars var Ákason og
móðir hans er sögð hafa verið dóttir Eiríks
konungs sigursæla. Samkvæmt því á Yngvar
að hafa verið dóttursonarsonur Eiríks sigur-
sæla. Áki þessi rændi dótturinni frá Eiríki, sem
ekki undi því heldur réðst til atlögu við hann,
hafði dóttur sína og dótturson á brott með sér
og sló eign sinni á jarðir og lausafé Áka.
Eymundur ólst upp hjá afa sínum og var í
góðri frændsemi við Ingigerði frænku sína,
dóttur Ólafs konungs Eríkssonar. Um tíma
var hann hjá henni og Jarizleifi konungi í
Garðríki og ávann sér þar mikla sæmd og
mikið fé. Hann sneri síðan aftur til Svíþjóðar,
settist í ríki það er faðir hans hafði átt og
skipar því og stýrir, sem konungar eru vanir.
Um móður Yngvars er ekkert sagt nema að
hún hafi verið ríks mans dóttir.
Þegar Yngvar er níu vetra vill hann fara á
fund konungs og var síðan með Ólafí Eiriks-
syni, sem Svíar kalla Skötkonung, en íslend-
ingar Ólaf sænska, sem tók miklu ástfóstri
við hann.
Y' NGVARI er lýst svo að hann
var mikill maðr vexti, vænn
ok sterkr ok bjartlitaðr, vitr ok
málsnjallr, mildr ok stórgjöfull
við sína vini, en grimmr við
sína óvini, kurteiss ok hin
hraðligsti í öllu viðbragði, svá
sem vitrir menn hafa honum
til jafnat um atgervi við Styrbjörn, frænda
sinn, eða Óláf konung Tryggvason, sem fræg-
astr maðr hefir verit ok mun vera á Norðrlönd-
um um aldr ok ævi...
Þegar Yngvar var tvítugur að aldri bað
hann konung að gefa sér konungs nafn ok
tign. Konungur neitaði þeirri bón. Þá bjóst
Yngvarr ór landi at leita sér útlends ríkis ok
valdi sér lið ór iandi ok þijá tigi skipa, öll
alskipuð ... ok lögðu eigi fyrr seglin en þeir
kómu í Garðaríki, ok tók Jarizleifr konungr
við honum með mikilli sæmd. Þar var Yng-
varr þijá vetr ok nam þar margar tungur at
tala. Hann heyrði umræðu á því, at þijár ár
fellu austan um Garðaríki ok var sú mest, sem
í miðit var. Þá fór Yngvarr víða um Austrríki
ok frétti, ef nokurr maðr vissi, hvaðan sú á
felli, en engi kunni þat at segja.
Þá bjó Yngvarr ferð sína ór Garðaríki ok
ætlaði at reyna ok kanna lengd ár þessar-
ar... Fjórir menn eru nefndir með Yngvari
til ferðar: Hjálmvígi, ok Sóti, Ketill, er kallaðr
var Garða-Ketill, hann var íslenzkr, ok Valdi-
marr. Eptir þat heldu þeir í ána með þrjátigi
4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 5. APRÍL1997