Lesbók Morgunblaðsins - 05.04.1997, Qupperneq 5

Ljósm. Bengt A. Lundberg
STEINNINN var settur saman og stendur nú í flugstöð 2 á Arlandaflugvelli. Rúmlega
helmingur Yngvarssteinanna er merktur krossi eða bæn og kemur það vel heim við
þá staðreynd að um 60% af ölium sænskum rúnasteinum eru reist af kristnu fólki.
KORTIÐ úr bókinni Ett ödesdigert vikingatág sýnir þá leið sem Mats G. Larsson telur
Yngvar og lið hans hafa farið til Serklands. Krossarnir merkja staði þar sem hann álítur
að Yngvar hafi tekið þátt í bardögum.
skipa, ok snýr Yngvarr stöfnum í austr...
Síðan sigldu þeir marga daga eftir ánni ok
um mörg heruð ok þar til þeir sáu annan sið
ok lit á dýrum, ok af því skildu þeir, at þeir
fjarlægðust sín heruð eða lönd.
Eftir langt ferðalag nálgast þeir borg, sem
var ger af hvítum marmarasteinum. Þar ríkir
Silkisif drottning, fögur kona og virðuieg. Hjá
henni hafa Yngvar og menn hans vetursetu
og báru borgarmenn skip þeirra með öllum
reiða upp undir borgina. Um vorið halda þeir
áfram eftir ánni þar til at hann kemur at fossi
miklum ok þröngum gljúfrum. Þá váru hávir
hamrar, svá at þeir drógu upp í festum skip
sín. Síðan drógu þeir þau aptr í ána. .. En
er leið á sumarit, sáu þeir fjölda skipa róa í
mót sér. Þau váru öll kringlótt ok umkverfis
árar fyrir borðum .. . svá fóru skip þeira sem
fugl flygi. Áðr en þeir fundust reis einn maðr
upp ór þessu liði. Sá var klæddur konungs
skrúða ok mælti á margar tungur... Þá
mælti hann nokkur orð á girsku. Yngvarr
skildi, at hann hét Jólfr ok var ór borginni
Helfópólim.
Konungur býðr þeim vetursetu með sér og
sátu hann og Yngvar löngum á tali. Jólfr get-
ur líka frætt Yngvar á hvaðan áin félli. Hann
segir at hún fell ór uppsprettu þeiri er vér
köllum Lindibelti. Þaðan fellr ok önnur til
Rauðahafs, ok er þar mikill svelgr, sá er Gapi
er kallaðr. Á milli sjóvar ok árinnar er nes
þat er Siggeum heitir. Áin fellr skammt, áðr
hún fellr af bjargi í Rauðahaf, ok köllum vér
þat enda heims.
Konungr biður síðan Yngvar að veita sér
lið at beijast við bróður sinn, sem var honum
sterkari ok veitti mikinn ójafnað bróður sínum.
Yngvar hét liðveizlu, er hann færi aptr.
Heldur nú Yngvar áfram ferðinni og lentu
þeir í ýmsum ævintýrum, m.a. baráttu við risa.
Einnig réðust á þá menn sem ferðuðust á
bátum dulbúnum sem smáeyjar og skutu á
þá eldi úr eirtrumbu og brann eitt af skipunum
á skammri stund.
Þegar Yngvar var kominn að Lindibeltinu
og Rauðahafs svelg, sem hann gaf nafn og
kallaði Belgsóta, sneri hann sem skjótast
við . . . Ok er þeir sigla at borginn í annat
sinn Helípólim, þá lagði Jólfr konungr í mót
þeim fjölda skipa ok bað Yngvar þá læga segl-
in, - ,því at nú skaltu veita mér lið á móti
Bjólfi bróðr mínum ... því at hann sjálfr ok
synir hans átta vilja ræna mik ríkinu."
Yngvar og Jólfr undirbúa nú bardagann,
m.a. lét Yngvar reisa stór hjól ok öll sett utan
með hvössum tindum ok broddum; þar með
lét hann slá herspora. Yngvar drap alla sonu
Bjólfs konungs en hann sjálfr flýði undan.
Jólfr konungr sótti eptir fast ok rak flóttann,
en Yngvarr bað sína menn eptir dveljast ok
fara eigi svá frá skipum sínum, - at óvinir
vorir megi þeim ná.
Þegar kvöldaði og Yngvar og lið hans bjóst
til svefns kom kvenfólk í herbúðir til þeira og
sú tignasta skipaði sér til rekkju hjá Yngvari.
Hann bað menn sína að varast konurnar ok
tók sjálfur tygilkníf ok lagði til hennar í kven-
sköpin. En það var um seinan, um morguninn
lágu átján menn dauðir. Yngvar hraðaði heim-
ferðinni, sem mest hann mátti en sóttin óx í
liðinu og dó allt it bezta fólk þeira, ok meiri
hluti var fallinn en lifði. Loks tekur Yngvar
sóttina líka; hann andast og er jarðaður hjá
Silkisif drottingu í borginni af hvítum marma-
rasteinum, Citópolis. En þá er Yngvarr andað-
ist, var liðit frá burð Jesú Kristí MXL ok einn
vetur. Þá var hann hálfþrítugur, er hann dó.
Þat var ellefu vetrum eftir fall Ólafs konungs
hins helga Haraldssonar.
Þeir Ketill... sneru nú áleiðis ok höfðu
tólf skip. Ok er þeir höfðu farit um hríð, skildi
þá á um veginn, ok skildust þeir, með því at
engi vildi eptir öðrum fara. En Ketill hafði
rétta stefnu ok kom í Garða, en Valdimarr
kom einskipa út í Miklagarð. Þá vitum vér
eigi víst at segja hvar önnur skip hafa niðr
komit, því at menn hyggja flest farizt
hafa .. .Ketill. . .var um vetrinn í Garðaríki
ok fór eptir um sumarit í Svíþjóð ok sagði þau
tíðendi, sem gerzt höfðu í þeira ferð ...
í sögulokin gerir höfundur grein fyrir heim-
ildum sínum: En þessa sögu höfum vér heyrt
ok ritat eptir forsögn þeirar bækr, at Oddr
munkr inn fróði hafði gera látit at forsögn
fróðra nianna, þeira er hann segir sjálfr í bréfi
sínu, því er hann sendi Jóni Loptssyni ok Giz-
uri Hallsyni. En þeir, er vita þykkjast innvirðul-
igar, auki við, þar sem nú þykkir á skorta.
Þessa sögu segist Oddr munkr heyrt hafa
segja þann prest, er Isleifr hét, ok annan Glúm
Þorgeirsson, ok inn þriðji hefir Þórir heitit.
Af þeira frásögn hafði hann þat, er honum
þótti merkiligast. En ísleifr sagðist heyrt hafa
Yngvars sögu af einum kaupmanni, en sá
kveðst hafa numit hana í hirð Svíakonungs.
Glúmr hafði numit af Klökku Sámssyni, en
Klakka hafði heyrt segja ina fyrri frændr sína.
Þessi heimildaskrá hefur verið dregin í efa.
í útgáfu sinni af sögunni 1912 taldi Svíinn
Emil Olsson hana hreinan uppspuna, saminn
til að gefa sögunni sannsögulegan blæ.
í greinnni Die Yngvars saga víðförla und
Oddr munkr Snorrason (Speculum Norronum,
Norse Studies in memory of Gabriel Turville
Petre, Odense 1981) mælir Dietrich Hoffmann
á móti þessu og færir rök fyrir því að heimild-
aklausan fari rétt með og að Oddur hafi upp-
haflega ritað söguna á latínu í Þingeyrak-
laustri á ofanverðri 12. öld, skömmu síðar en
sögu Ólafs konungs Tryggvasonar. Hoffman
ber sögurnar saman og finnur ýmislegt líkt
með þeim í málfari og stíl. Hann álítur að
Yngvars saga hafi snemma verið þýdd á ís-
lensku, eða fyrir aldamótin 1200 og að latínu-
textinn hafi síðan glatast eins og frumtexti
Ólafs sögu Tryggvasonar. En hin upphaflega
íslenska þýðing hefur aftur á móti varðveist
lítið breytt í handritunum af sögunni. Hoffman
sýnir með dæmum úr sögunni að latínutexti
Odds munks skín í gegn í þýðingunni hér og
þar og stundum sjást líka merki um eldra
málfar í textanum, sem hann telur leifar af
upphaflegu íslensku þýðingunni.
Hann bendir líka á að nafnið Klakka kemur
ekki annarsstaðar fyrir og varla trúlegt að
höfundi hefði dottið slíkt nafn í hug ef hann
hefði falsað klausuna. Hann hefði þá líklega
einnig getað fundið upp föðurnafn á þann
Þóri, sem hann nefnir sem þriðja heimildar-
mann sinn. Þá telur Hoffmann ósennilegt að
heimildafalsari hefði búið til nafn eins og
Hjálmvígi, sem ekki heldur kemur annarstaðar
fyrir. Líka má nefna að sagan ber Yngvar
saman við Ólaf konung Tryggvason og gerir
hann mjög trúaðan og frábitinn kvenfólki.
Mats G. Larsson setur fram þá tilgátu að
Yngvar hafi ætlað að finna nýa leið til Kasp-
íahafs og Serklands, þ.e.a.s. landsvæði músl-
ima kringum og sunnan við Kaspíahaf, sem á
þessum tíma lutu stjórn kalífans í Bagdad, en
á þær slóðir sóttu Svíar ógrynni fjár á 9. öld
og til loka 10. aldar, en þá lokaðist leiðin um
Volgu til Kaspíahafs vegna herskárra þjóð-
flokka sem settust að á svæðinu norðan hafsins.
Hann álítur að Yngvar hafi ferðast til Serk-
lands gegnum Georgíu og önnur ríki í Kákas-
us eftir ánni Rioni og þverám hennar yfir i
ána Kúra, sem rennur í Kaspíahaf nokkra
tugi kílómetra sunnan við Baku.
ESSI leið var vel þekkt í Garða-
ríki. Árið 943 réðust væringjar
þaðan á borgina Berda’a við
Kúrafljót austarlega í Kákas-
us. Leiðin var grein af hinni
gömlu Silkileið til Samarkand
og Austur-Asíu og var þekkt
og farin 1000 árum fyrir daga
Yngvars. Rionifljót, sem Grikkir nefndu Phas-
is, er þekkt úr sögunni um Jason og gullna
reyfið. Skipunum var róið upp Rioni og þverá
hennar Kvirila, síðan varð að draga þau upp
minni þverár og síðan landleiðina yfir Suram-
skarðið í um 1000 metra hæð. Vegalengdin sem
skipin voru dregin frá þverám Rionis til Kúra
er u.þ.b. 45 km. Ein þveránna, Tscherimela,
rennur einmitt í djúpu gljúfri, sem getur kom-
ið heim við lýsinguna í sögunni þegar þeir urðu
að draga skipin upp á festum.
Hann hefur einnig komist á snoðir um að
í georgískum annálum frá 11. öld eru heimild-
ir um að væringjahópur hafi tekið þátt í orr-
ustu við Tiblisi einmitt árið 1041. Á þeim tíma
ríkti í Georgíu Bagrat konungur IV. Hann var
af abkasiskum ættum. Afi hans Bagrat III.
hafði gegnum erfðir náð völdum í þremur stór-
um héruðum í Kákasus, Abkasíu, Kartli og
Basiani. Höfuðborg í ríkinu var Kutaisi við
Rioni. Sonur hans Giorgi tapaði hluta af þessu
ríki í hendur austur-rómverska keisarans Bas-
ils II. í herferð hans til Kákasus 1021-1022.
Bagrat IV. var bara níu vetra þegar Giorgi
faðir hans lést 1027 og hann tók við ríkinu.
Nokkrum árum seinna gerði hálfbróðir hans
Dimitri uppreisn og reyndi að ná völdum í
landinu með aðstoð keisarans. Bardaginn 1041
stóð milli Bagrats konungs og lénsmans hans
Liparit að nafni sem með aðstoð Grikkja vildi
koma Dimitri á konungsstólinn. Samkvæmt
fyrrnefndum annálum tóku 700 væringjar
þátt í orustunni, sem stóð nálægt borginni
Sasirethi við Kúra, u.þ.b. 40 km norðvestan
við Tíblisi.
Tíblisi hafði verið hluti af Kalífatinu frá því
á 7. öld þegar héruðin vestan Kaspíahafs féllu
í hendur múslima. Bagrat IV. barðist við Jaf-
ar emír í Tiblisi á þriðja áratug 11. aldar og
tók emírinn til fanga. Þegar Jafar lést 1040
tók Bagrat völdin í borginni og hefur senni-
lega verið nýkominn þangað þegar Yngvar og
menn hans bar að garði. Borgin var þannig í
raun og veru ennþá hluti af Serklandi á þess-
um tíma.
Tilgáta Mats G. Larsson að sú borg sem í
sögunni er kölluð Helíópólis sé Tíblisi og að
bardaginn hafi staðið skammt frá henni kem-
ur þannig vel heim við grúsiska annála og þá
rúnasteina sem nefna Serkland.
Borgin sem Silkisif drottning ríkti yfir gæti
hafa verið þáverandi höfuðborg Georgíu, Kuta-
isi við Rioni, borgin stóð á hæð fyrir ofan ána
og var umkringd borgarmúrum, enda segir
sagan að skipin hafa verið borin uppundir borg-
ina. Silkisif drottning gæti hafa verið Miriam,
móðir Bagrats konungs. Án efa hefur hún ver-
ið klædd silki, sem framleitt var bæði í Georg-
íu og nágrannalöndum. Nafnið Serkland hefur
líka stundum verið þýtt „Silkilandið", þó að
flestir fræðimenn hallist nú að þeirri skoðun
að það þýði „land Saracena", þ.e. araba.
Larsson bendir á fleiri atriði í sögunni sem
virðast byggja á vitneskju um landfræði Kasp-
íahafs og lífið á þessum slóðum. Lýsing Jólfs
konungs á Rauðahafi og svelgnum Gapa gæti
átt við Kara Búgaz víkina við austurströnd
hafsins. Nafnið er turkmenska og þýðir „svarta
gapið“. Víkin liggur þijá metra undir yfir-
borði Kaspíahafs og streymir vatnið úr því
gegnum þröngt op og fellur af bjargi niður í
víkina. Milli hafsins og víkurinnar er langt og
mjótt nes, sem að vísu heitir ekki Siggeum,
sem er nes við Miðjarðarhafsströnd Litlu Asíu.
Austan við Kara Búgaz eru eyðimerkur með
saltkeldum og salthæðum. Vegna seltunnur
sést víkin eins og rautt endurskin við sjóndeild-
arhringinn, og hefur sú sýn löngum hrætt sjó-
menn á hafinu. Kringlóttu bátarnir sem Jólfur
og hirð hans notuðu minnir á þá kringlóttu
báta, gerða af tágum og klædda skinnum sem
ennþá eru notaðir á Eufrat og Tigris og gætu
vel hafa verið notaðir á ánni Kura, sem kem-
ur upp í Armeníu eins og Eufrat og Tigris.
Eldurinn sem skotið var á þá úr eirtrumbu
kemur vel heim við gríska eldinn sem her
Býsanskeisara notaði á þessum tíma. Ef til
vill hefur hinn gríski her sem sóttist eftir völd-
um á Georgíu reynt að gera Yngvari skrá-
veifu og koma í veg fyrir að hann næði að
veita Jólfi konungi hjálp sína.
Frásögnin af bardagunum er óljós en höf-
undur segir raunar ekki berum orðum að kon-
ungur og iið hans hafi sigrað, samkvæmt
georgískum heimildum sigraði Líparit og hinn
gríski her Bagrat konung, hálfbróðir hans
Dimitri var þá látinn.
En þó að lið Yngvars hafi getað varist árás-
um og grískum eldi voru þeir varnarlausir
gegn hættulegustu óvinunum á þessum slóð-
um, bakteríum og veirum. Hvaða sjúkdómur
það var sem varð liðinu að aldurtila er ekki
gott að segja, en það gæti hafa verið blóð-
kreppusótt eða mýrakalda, en báðar sóttirnar
voru algengar á þessum slóðum. Væringjarnir
sem réðust á Berda’a 100 árum áður urðu líka
sjukdómum að bráð. Samkvæmt arabískum
heimildum átu þeir svo freklega af suðrænum
ávöxtum borgarinnar að þeir veiktust og dóu
unnvörpum.
Þannig telur Mats G. Larsson sig hafa fund-
ið sannsögulegan kjarna í sögunni þó að rnargt
hafi brenglast og misfarist á löngum ferli
hennar í munnlegri geymd.
Eins og áður er sagt tímasetur sagan dauða
Yngvars til ársins 1041 og segir hann hafa
verið 25 vetra er hann lést. Ef þetta er rétt
hefur hann verið fæddur um 1015, en þá fær
það á hinn bóginn ekki staðist að Yngvar
hafi frá níu ára aldri alist upp við hirð Olafs
konungs, sem talinn er hafa látist árið 1022,
en þá var Yngvar aðeins fimm eða sex vetra.
B-handrit sögunnar segir aftur á móti að
Yngvar hafi verið þijátíu vetra þegar hann ►
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 5. APRÍL 1997 5