Lesbók Morgunblaðsins - 03.05.1997, Blaðsíða 12

ORÐAFORÐI 3
UÓÐRÝNI III
DAVÍÐ STEFÁNSSON
FRIÐLAUSI
FUGLINN
Ég er í ætt við alla
sem erfa hinn dökka lit.
Ég er friðlausi fuglinn,
sem flýgur með villtum þyt.
Ég er friðlausi fuglinn,
sem fæddist með villtri þrá,
sem elskar heiðingjans himin
og hamrafjöllin blá.
Ég er friðlausi fuglinn,
sem frelsinu mikla ann,
sem hatrið gerði að hetju
og heimskan söng í bann.

RIÐ 1919 kom út fyrsta ljóðabók Davíðs Stefánssonar frá Fagra-
skógi. Hann var tuttugu og fjögurra ára, hafði nýlokið stúdents-
prófi og var sestur á háskólabekk, þar sem hann hugðist nema
forspjallsvísindi um skeið. Svörtum fjöðrum var tekið af mikilli
hrifningu og gaf þessum villta fugli byr undir báða vængi til að halda
áfram flugi sínu um víðáttur skáldskaparins.
í Ljóðasafni I, sem út kom hjá Vöku/Helgafelli árið 1995 í tilefni af
hundrað ára afmæli skáldsins, ritar Gunnar Stefánsson um skáldið og
segir: „Það er alkunna að skáld sem samtíðin hrífst af mæta stundum
tómlæti eftirkomenda. Svo fór um Davíð, að því leyti að gagnrýnendur
og menntamenn seinni kynslóðar hafa lítt haldið honum fram, þótt jafnan
hafi hann notið vinsælda meðal alþýðu manna.“
Af mörgum var Davíð talinn gamaldags og svo var hann talinn alþýðu-
skáld, af sumum ágætis söngtextahöfundur eða kvæðahnoðari. Allt eftir
því hvaða straumar og stefnur voru í tísku á þeim tíma. Hann er af þeirri
kynslóð sem orti bundið og rímað - en veigraði sér ekki við að bijóta
reglumar til að segja það sem hann vildi segja.
Davíð Stefánsson var nefnilega að mörgu leyti svo langt á undan öðrum
skáldum sinnar samtíðar. Hann orti ekki um náttúruna af einskærri hrifn-
ingu á henni, heldur notaði hana oft sem myndmál til að segja frá innra
lífi ljóðmælandans, eða þess sem ljóðið lýsir. Hann notar hið áþreifanlega
til að lýsa tilfinningum og líðan.
Hann orti um fugla og villt dýr - minna um búfénað og heimilisketti.
Hann talar einföldum orðum og gengur beint til hjartans, eins og Þórar-
inn Bjömsson, skólameistari, sagði.
Mér hefur alltaf fundist Friðlausi fuglinn lýsa höfundareinkennum Dav-
íðs öðmm Ijóðum betur. Hann teflir stöðugt fram andstæðum; lýsirtog-
streitu og átökum. Átökum milli ytra og innra lífs; milli þátta í einstakl-
ingnum sjálfum, milli einstaklings og samfélags.
Friðlausi fuglinn er í ætt við alla sem erfa hinn dökka lit og flýgur
með viltum þyt. Hann er svarti sauðurinn sem ekki verðurtaminn. Hann
mun ekki gangast undir borgaralegar reglur, né verða settur í trúarlegt
búr; hann elskar heiðingjans himin, hamrafjöllin blá. Það er óbyggð náttúr-
an og frelsið sem himinninn, óbundinn af nokkrum skilyrðandi trúarkredd-
um, sem eru hans lendur.
En svartir sauðir skapa sér óvild í byggð, þar sem lögmál og reglur
gilda sem fela í sér höft á frelsi einstaklingsins; hann er dæmdur og
bannfærður af leyfilegum mannlegum þáttum, þ.e.a.s. hatri og heimsku.
Samt hafnar hann málamiðlunum; hann forðast að leita í skjól, þótt kalt
sé utan byggða og bregðist vor og sól; þótt vonirnar og draumarnir ræt-
ist ekki og alls staðar mæti honum kuldi.
Hann þekkir sitt eðli og er því trúr; hann sækir styrk sinn í þá sjálfs-
þekkingu og heiðarleika, syndir á móti straumnum og tekur afleiðingun-
um, þótt hann eigi vissulega í innri baráttu; í hjartanu hálfu er dagur,
en hálfu kolsvört nótt; þetta eilífa einvígi á milli jákvæðra og neikvæðra
þátta tilfinningalífsins - sem hvert mannsbarn verður að þola sína ævi-
daga, jafnvel þótt við reynum að vera einhliða og alltaf eins.
Ég er friðlausi fuglinn,
sem forðast að leita í skjól,
þó kaldan blási um brjóstið,
og bregðist vor og sól.
Ég er friðlausi fuglinn,
sem flýgur í norðurátt,
er syngjandi svanir líða
suður um heiðið blátt.
Ég er friðlausi fuglinn,
sem finnur sinn villta þrótt.
í hjartanu hálfu er dagur,
en hálfu kolsvört nótt.
SÚSANNA SVAVARSDÓTTIR
MARK, MÖRK, EYÐI-
MÖRK OG RJÓÐUR
EFTIR SÖLVA SVEINSSON
Mark hefur fjarska
fjölbreytta merkingu
í máli manna. Það
er einkenni, tákn
sem sýnir eiganda.
Það er líka mark-
mið, skotskífa, mál,
og í knattleikjum er
mark skilgreind stærð sem er mismunandi
eftir eðli leiksins; mark í fótbolta er miklu
stærra en handboltamark. Auk þess er
mark landamerki, og sú merking er leiðandi
í þessari umræðu. Það eru mörk miili landa,
sýslna, jarða, lóða.
Þetta orð er til í grannmálum. Færeying-
ar segja mark í merkingunni landamerki,
merki, takmark. í sænskri mállýsku er
mark notað um auðkenni. í fornu máli Þjóð-
veija og Englendinga þýddu hliðstæð orð
merki, tákn. Allt kemur þetta í eina höfn í
þeirri notkun orðsins sem nú er almenn.
En leita skal í latínu að upptökum orðsins.
Margo merkir rönd í því máli, og sú merk-
ing bendir eindregið til þess að landamerki
sé upphafleg merking orðsins í Norðurlanda-
málum. Landamerki eru ávallt tiltekin lína,
rönd, hvort sem hún er dregin eftir náttúru-
legum aðstæðum, til dæmis eftir á eða vatni,
eða eftir hugsaðri línu milli ákveðinna við-
miðana. í þessu samhengi má benda á enska
orðið margin sem merkir meðal annars rönd,
til dæmis spássía í bók.
Mörk er nú oftast notað sem þyngdar-
eða mynteining, þungi nýfæddra barna er
mældur í mörkum, og þýski gjaldmiðillinn
heitir mark. Sú merking verður algjörlega
látin liggja milli hluta hér, því að eldri notk-
un orðsins verður höfð til hliðsjónar, en hún
lifir að nokkru leyti í daglegu máli manna
núna - og þó í breyttri merkingu!
Mörk var notað í merkingunni skógur,
óbyggð, víðavangur. Orðið er líka dregið
af latneska orðinu margo, en hefur hljóð-
verpst og var ekki nema að sumu leyti not-
að í sömu merkingu og mark. í nýnorsku
er mork og mark notað í merkingunni skóg-
lendi, úthagi, en danska orðið mark þýðir
engi, ræktarland, víðavangur. Englendingar
áttu að fornu mearc og notuðu um landa-
mæri, hérað, merki, og Gotar hinir gömlu
sögðu marka í hliðstæðri merkingu að við-
bættu ákveðnu svæði. Þannig ber allt að
sama brunni. Margo hefur getið af sér tvö
orð í norrænum málum sem upphaflega
hafa verið sömu eða svipaðrar merkingar,
en síðan skilist að í hugum fólks, að minnsta
kosti að nokkru leyti.
Það er fróðlegt að líta í fornrit til að sjá
orðanotkunina. I Heimskringlu segir Snorri
Sturluson frá Önundi Yngvarssyni Svíakon-
ungi:
Um hans daga var ár mikið [góðæri] í
Svíþjóðu. Önundur var allra konunga vinsæl-
astur. Svíþjóð er markland [þ.e. skóglendi]
mikið, og liggja þar svo eyðimerkur [þ.e.
eyðiskógar, engin byggð] að margar da-
gleiðir eru yfir. Önundur konungur lagði á
það kapp mikið og kostnað að ryðja markir
[þ.e. skóga] og byggja eftir ruðin [þ.e. rutt
svæði í skógi]. Hann lét og leggja vegu
yfir eyðimerkur og fundust þá víða í mörkun-
um skóglaus lönd, og byggðust þar þá stór
héruð. Varð af þessum hætti land byggt,
því að landsfólkið var gnógt til byggðarinn-
ar. Önundur konungur lét bijóta vegu um
alla Svíþjóð, bæði um markir og mýrar og
fjallvegu. Fyrir því var hann Braut-Ónundur
kallaður.
Hér kemur ljóslega fram sá skilningur
að mörk er skógur, og markland er skóg-
lendi, og eyðimörk er eyðiskógur, líklega
skógur þar sem enginn býr fremur en skóg:
ur í vanhirðu, dauðir stofnar og illgresi. í
orðabók er sú merking gefin, en sögð dauð.
Nú merkir orðið einkum sandauðn eða auðn
yfirleitt. Og í yfirfærðri merkingu er orðið
notað um litla vitsmuni, eða hvað sagði
ekki Hannes Hafstein:
Þinn líkami er fapr
sem laufguð björk,
en sálin er ægileg
eyðimörk.
Olafur sonur Ingjalds Svíakonungs kemur
líka við sögu í Heimskringlu og átti fótum
líf sitt að launa og flýði undan Svíum:
Fór hann þá vestur markleiði [skógarleið]
til ár þeirrar er norðan fellur í Væni og
Elfur heitir. Þar dveljast þeir, taka þar að
ryðja mörkina og brenna og byggja síðan.
Urðu þar brátt stór héruð.
Svona fóru menn að, þeir ruddu skóginn,
en þar sem skógur hefur verið ruddur verð-
ur til rjóður. Síðan brenndu menn landið
og grófust fyrir rætur tijánna. Þá var hægt
að byggja það, hefja ræktun nytjajurta.
Höfundurinn er cand. mag. í íslensku.
MERGUW MÁLSINS 23
AÐ VEGA AÐ
LIGGJANDI MANNI
EFTIR JÓN G. FRIÐJÓNSSON
að þykir ekki fagurt að veitast
að þeim sem stendur höllum
fæti eða getur ekki borði
hönd fyrir höfuð sér né
heldur að sparka í liggjandi
andstæðing. Slík siðfræði er
ugglaust jafngömul mann-
skepnunni eins og fjölmargar
reglur, skráðar og óskráðar, eru til vitnis um.
I Eyrbyggja sögu segir frá bardaga á
Vigrafirði en þar áttust við Steinþór og bræð-
ur hans og Þorbrandssynir. Fjörðurinn var
isi lagður og höfðu hinir siðarnefndu komið
sér fyrir í skeri en urðu að lúta í lægra
haldi. Þeir Steinþór gengu upp í skerið og
léttu eigi fyrr en fallnir voru allir Þorbrands-
synir. Síðan segir í sögunni: Þá mælti Þórð-
ur blígur að þeir skyldu á milli bols og
höfuðs ganga allra Þorbrandssona en
Steinþór kvaðst eigi vilja vega að liggj-
öndum mönnum (Eyrb. 45. kafli). Afstaða
þeirra bræðra er mjög ólík. Þórður vill ljúka
verkinu svo að eigi þurfi um sár að binda
en Steinþór vill ekki vinna níðingsverk. I
textabútnum er afstöðu þeirra bræðra lýst
með á eftirminnilegan hátt tveimur orðatil-
tækjum: ganga á milli bols og höfuðs e—
s/á e—m og vega að liggjandi manni. Bein
merking hins fyrra felur í sér að höfuð er
skilið frá bol, en það hafði táknræna merk-
ingu og vísar til þess að ekki sé frekari að-
gerða þörf. Hið síðara er notað í beinni
merkingu í tilvitnuðum stað en yfirfærð
merking liggur nærri, sbr. geta ekki borið
hönd fyrir höfuð sér sem jafnan er notað
í óbeinni merkingu.
Höfundur er prófessor.
12 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 3. MAÍ 1997