Lesbók Morgunblaðsins - 03.05.1997, Blaðsíða 14

JAFNRETTITIL NAMS
SÉ BETRA að ganga í skóla í Borgarnesi en á Akranesi, hver er þá að mismuna hverj-
um? Ekki yfirvöld í Borgarnesi; þau gera jafnvel við alla sína nemendur og sama er
að segja um yfirvöld á Akranesi.
EFTIR ATLA HARÐARSON
Fátækt samfélag getur þurft aó láta jafnrétti til
náms víkja fyrir almannaheill. En hvaó meó auóugt
samfélag? Flestir eru sammála um mikilvægi þess
aó skólastarf skili sem mestum árangri fyrir atvinnu-
líf, menningarlíf og framþróun vísinda og fræóa.
IN upprunalega merking
orðsins ,jafnrétti“ felur í
sér að allir hafi sama rétt,
sömu reglur gildi fyrir
alla.
Þegar jafnrétti varð
lykilhugtak í pólitískri
umræðu á 18. öld giltu
ekki sömu reglur fyrir alla og krafa um jafn-
rétti var þá fyrst og fremst krafa um að fólk
af lægri stéttum hefði sömu pólitísk og borg-
araleg réttindi og efri stéttirnar. Síðan hefur
mikið vatn runnið til sjávar. Nú hafa allir
fulltíða menn kosningarétt og eiga að heita
jafnir fyrir lögum. Samt eru menn enn að
krefjast jafnréttis.
Þeir sem tala mest um jafnrétti nú á tímum
eru raunar öðrum þræði að fara fram á jöfn
kjör, eða jöfnuð, fremur en jafnan rétt og
krefjast þess að ríkið taki frá þeim sem njóta
mikilla lífsgæða til að styrkja þá sem eru
verr settir. Þetta er þó ekki öll sagan því
þótt sömu lög gildi fyrir alla er baráttunni
fyrir eiginlegu jafnrétti ekki lokið. Jafnrétti
er nefnilega meira en það að sömu reglur
gildi fyrir alla. Það felur líka í sér að þær
reglur sem gilda séu álíka hagstæðar fyrir alla.
Þegar rætt er um jafnrétti til náms er yfir-
leitt verið að tala um jafnan rétt til einhverra
gæða eða einhverrar þjónustu sem kostuð er
af almannafé og nýtist mönnum til að læra,
þroskast eða auka hæfileika sína. Þar sem
jafn réttur þýðir að reglurnar sem gilda um
úthlutun þessara gæða séu álíka hagstæðar
fyrir alla getum við skilgreint jafnrétti nem-
enda til náms svo að kennslu, skólavist, náms-
gögnum og öðrum gæðum sem nýtast mönn-
um til að læra, þroskast eða auka hæfileika
sína og eru kostuð af almannafé sé úthlutað
eftir reglum sem eru álíka hagstæðar fyrir
alla nemendur.
Með orðunum „álíka hagstæðar" er ég ekki
bara að vísa til efnahagslegra hagsmuna nem-
enda. Ég á við alla réttmæta hagsmuni, þar
á meðal hag þeirra af að þroskast, njóta virð-
ingar og geta borið höfuðið hátt.
Hvaóa reglur eru álika
hagstæóar fyrir alla?
Þótt hægt sé að skilgreina hvað orðasam-
bandið ,jafnrétti til náms“ merkir er ekki þar
með sagt að það sé auðvelt að gera grein
fyrir því hvernig skólakerfið þarf að vera til
að þar riki jafnrétti. Veldur þar mestu um að
til þess að setja reglur sem eru álika hagstæð-
ar fyrir alla nemendur þurfum við að vita
hveijir hagsmunir nemenda eru og hvernig á
að hera þá saman.
í sumum tilvikum, til dæmis þegar rætt er
um skólagöngu fatlaðra, er vandalítið að
henda reiður á hagsmunum nemenda og bera
þá saman. Eigi reglur um kennslu, úthlutun
námsefnis og annað sem lýtur að skólagöngu
að vera álíka hagstæðar fyrir alla hljóta blind-
ir til dæmis að eiga að fá hljóðbækur þegar
aðrir fá venjulegar bækur og heyrnarlausir
að njóta kennslu á táknmáli þegar aðrir fá
kennslu á talmáli.
Meðan enn finnast augljós dæmi þess að
nemendum sé mismunað með ósanngjömum
hætti hafa unnendur jafnréttis verk að vinna
og þeir geta haidið ótrauðir áfram án þess
að láta fræðileg vandamál vefjast fyrir sér.
En stundum dugar bijóstvitið skammt og þá
verður að takast á við þessi fræðilegu vanda-
mál. Er jafnrétti pilta og stúlkna til dæmis
betur tryggt með því að hafa kynin aðgreind
í vissum fögum? Fram hafa komið þokkalega
sannfærandi rök fyrir því að aðgreina stráka
og stelpur í stærðfræði, raungreinum, handa-
vinnu, líkamsrækt og víðar. En það eru líka
til þokkalega sannfærandi rök gegn þessu.
Vandinn er að við vitum ekki nógu vel hvaða
kennsluhættir eru álíka hagstæðir fyrir stráka
og stelpur til að geta fullyrt hvernig haga
skal skólastarfi svo jafnrétti náist.
Til að átta okkur á því hvaða reglur eru
álíka hagstæðar fyrir alla þurfum við aó vita
hvað er nemendum í hag og það er allt annað
en auðvelt. Venjulegar þjónustustofnanir sem
settar eru undir lögmál markaðarins hafa
nothæfan mælikvarða á hvenær þær þjóna
hag viðskiptavina sinna. Ef viðskiptavinirnir
koma aftur og aftur og nýir bætast í hópinn
þá sinnir stofnunin sínu hlutverki en fari við-
skiptavinum fækkandi þjónar hún þörfunum
ekki eins vel og fer á hausinn. Skólamir hafa
engan svona mælikvarða á hversu vel þeir
þjóna hag nemenda sinna.
Þjónustustofnanir gera yfirleitt ráð fyrir að
viðskiptavinirnir hafí sjálfdæmi um eigin hag.
Hagsmunum þeirra er þjónað ef þeir fá það
sem þeir vilja. Þar sem skóli er uppeldisstofn-
un en ekki þjónustustofnun er ekki hægt að
gera ráð fyrir að nemendurnir hafi sjálfdæmi
um eigin hag. Skólaskyldan felur meðal ann-
ars í sér að öllum er ætlað að ná markmiðum
sem eru sett af hinu opinbera en ekki valin
af hvetjum nemanda fyrir sig. En það er held-
ur ekki hægt að gera ráð fyrirþví að einhverj-
ir sérfræðingar viti alltaf betur en nemendurn-
ir og foreldrar þeirra hvað nemendum er í
hag. Hér kemur að minnsta kosti tvennt til:
Annars vegar er ekki alltaf hægt að komast
að fræðilegum niðurstöðum og alhæfa mikið
um hagsmuni nemenda því það er svo mis-
jafnt sem mennirnir leita að og misjafn til-
gangurinn sem fyrir þeim vakir. Hins vegar
er framtíðin óviss - jafnvel þó við vissum allt
um óskir, vonir og hæfileika nemanda gætum
við ekki sagt með vissu hvers konar uppeldi
og menntun sé honum fyrir bestu því við vit-
um ekki hvernig sá heimur verður sem hann
mun lifa í á næstu öld.
Við þurfum einhvern meðalveg milli þess
að ætla nemendum og foreldrum þeirra sjálf-
dæmi um eigin hag og þess að ætla öðrum
að hafa vit fyrir þeim. Þetta þýðir að við verð-
um að finna milliveg milli þess að leyfa nem-
endum og foreldrum að velja milli ólíkra náms-
markmiða og ólíkra leiða að þeim og þess að
láta yfirvöld, embættismenn eða sérfræðinga
stjórna því hvað hver lærir. Menn verða víst
seint sammála um hvar hinn gullni meðalveg-
ur liggur en ég held að möguleikar foreldra
og nemenda á að velja milli ólíkra skóla og
skólagerða (og kannski líka ólíkra leiða innan
sama skóla) séu of litlir. Við getum trúlega
komist nær því að þjóna hagsmunum allra
jafnvel og þar með nær sönnu jafnrétti með
því að auka frelsi nemenda og foreldra.
Fjölbreytni getur stuðlað að því að fleiri
finni skóla við sitt hæfí og þannig verið í
þágu jafnréttis. Hún getur líka unnið gegn
jafnrétti.
Meðan flestallir skólar voru reknir af ríkinu
var hægt að benda á einn sökudólg þegar
nemendum var mismunað. Nú eru grunnskól-
ar reknir af mörgum sveitarfélögum. Nemend-
um kann því að vera mismunað án þess að
neinn mismuni þeim. Sé betra að ganga í
skóla í Borgarnesi en á Akranesi hver er þá
að mismuna hveijum? Ekki yfirvöld í Borgar-
nesi, þau gera jafnvel við alla sína nemendur.
Ekki heldur yfírvöld á Akranesi. Þau gera líka
jafnvel við alla sína nemendur. Eigi sveitarfé-
lögin að hafa eitthvert sjálfræði um hvernig
þau reka sína skóla verður varla komið í veg
fyrir eitthvert misrétti eftir búsetu og lands-
hlutum. Hér getur fjölbreytileikinn verið and-
stæður jafnréttinu. Sé reynt að koma í veg
fyrir misrétti með því að takmarka sjálfræði
sveitarfélaganna er hætt við að þeim verði
gert erfiðara fyrir að laga skólahaldið að sér-
þörfum sinna barna og það getur líka komið
í veg fyrir að öll börn njóti jafnréttis til náms.
Það er engin einföld formúla fyrir því hvernig
á að tryggja öllum jafngóða menntun. Hér
verður að haga seglum eftir vindi.
iafnrélti til náms og misrétti
í þágu almannaheillar
Nú kann einhveijum að þykja sem ég sé
búinn að flækja málin meira en nóg og ég
má svo sem vera ánægður ef ég hef komið
ykkur í skilning um að það er allt annað en
auðvelt að skipuleggja menntakerfi þannig að
allir njóti jafnréttis til náms. En ég ætla samt
ekki að láta staðar numið hér því það er alls
ekki ljóst hvort rétt er og skynsamlegt að
allir nemendur sitji við sama borð. Eiga regl-
urnar að vera jafnhagstæðar fyrir alla? Eiga
hagsmunir allra að vega jafnþungt? Getur
jafnrétti ekki stangast á við önnur mikilvæg-
ari markmið?
Hugsum okkur fátæka þjóð eins og íslend-
ingar voru fyrir 100 árum og gerum ráð fyrir
að ríkissjóður ætli að veija einhveiju fé til að
mennta landsmenn. Væri ekki skynsamlegast
fyrir ríkið að styrkja fáeina duglega náms-
hesta til að þeir geti orðið læknar, kennarar
og verkfræðingar og notað svo sérþekkingu
sína til að bæta hag allra hinna? Ætti fátækt
ríki ekki frekar að gera eitthvað í þessum dúr
en að leggja áherslu á jafnrétti til náms?
Nú má hugsa sér að þótt fáir njóti náms-
styrkja af opinberu fé sé því samt úthlutað
eftir reglum sem taka tillit til jafnréttissjón-
armiða. Það má til dæmis láta nemendur keppa
um styrkina og haga keppninni þannig að vel
gefin börn af fátæku foreldri eigi álíka mögu-
leika og synir og dætur yfirstéttarinnar. En
hvaða möguleika ættu til dæmis heyrnarlaus-
ir á að njóta menntunar á kostnað ríkisins?
Litla sem enga.
Fátækt samfélag getur þurft að láta jafn-
rétti til náms víkja fyrir almannaheill. En
hvað með auðugt samfélag? Flestir eru sam-
mála um mikilvægi þess að skólastarf skili
sem mestum árangri fyrir atvinnulíf, menning-
arlíf og framþróun vísinda og fræða. Þessu
markmiði verður kannski best náð með því
að styðja betur við bakið á sumum en öðrum.
Kannski væri það öllum Islendingum í hag
ef ríkið styrkti betur rannsóknir á lífríki hafs-
ins, yki framlög til sjávarútvegsfræða og veitti
ríflega námsstyrki til þeirra sem skara fram
úr í þeim vísindum. Með þessu væri verið að
veita sumum nemendum betri fyrirgreiðslu en
öðrum.
Þetta á ef til vill bara við á háskólastigi.
Eru einhver rök sem mæla með því að nemend-
um á grunn- og framhaldsskólastigi sé mis-
munað með svipuðum hætti? Hér er fátt um
einhlít svör. Þó má nefna að skólakerfið þarf
að vera þannig uppbyggt að það borgi sig
fyrir nemendur að standa sig vel og þeir séu
hvattir til að Ieggja sig fram. En nú eru sum-
ir gáfaðri en aðrir, fá meiri stuðning að heim-
an og eru aldir upp við þroskavænlegri skil-
yrði. Hvernig eigum við að umbuna duglegum
námsmönnum án þess að auka enn forskot
þessara nemenda sem eiga auðveldast með
að standa sig vel? Það getur verið erfitt og
jafnvel ómögulegt að veita nemendum þá
hvatningu sem þarf til að þeir leggi sig fram
án þess að slá eitthvað af ýtrustu kröfum um
jafnrétti. Þegar ég segi að þetta sé erfitt er
ég ekki að segja að menn skuli hætta að reyna
- ég er miklu fremur að minna á að það er
erfitt að reka góða skóla.
Krafan um jafnrétti getur stangast á við
kröfuna um árangur og þá þarf að miðla
málum. Því auðugra sem samfélagið er því
meiri áherslu getur það lagt á jafnrétti en ef
krafan um árangur verður alltaf að víkja þá
er hætt við að samfélagið verði of fátækt til
að hafa efni á jafnrétti.
Ólikt gildismat
og andstæóar skoðanir
Skólakerfi okkar gerir ráð fyrir heimsmynd
vísindanna eins og hún hefur mótast við vest-
ræna háskóla, kristinni siðfræði og ríkjandi
hugmyndum um lýðræði, jafnrétti, velmegun
og framfarir. Nokkur hópur fólks er andvígur
þessari hugmyndafræði. Til dæmis er kristnum
bókstafstrúarmönnum illa við suma drætti í
heimsmynd vísindanna, einkum þróunarkenn-
inguna og nokkur hópur náttúruverndarsinna
hefur illan bifur á viðteknum hugmyndum um
velmegun og framfarir.
Við hljótum að spyija hvort jafnrétti til
náms skuli fela í sér að skólarnir geri öllum
skoðunum jafnhátt undir höfði. Því hefur ver-
ið haldið fram að skólarnir eigi að leysa þetta
vandamál með því að vera hlutlausir og forð-
ast að taka afstöðu til ágreiningsmála. Þetta
er ef til vill hægt í samfélagi þar sem allir
hafa svipaða heimsmynd og svipað gildismat.
Skólarnir geta þá hliðrað sér hjá því að taka
afstöðu til þeirra fáu mála sem ágreiningur
er um. En því víðtækari og djúpstæðari sem
skoðanamunur er því erfiðara er að gæta hlut-
leysis og á endanum leiðir slíkt hlutleysi til
þess að kennslan verður útþynnt og ómerkileg
og félagsmótun og siðferðilegt uppeldi lenda
í algerum handaskolum. Ef fjölhyggjan geng-
ur svo langt að menn leggi allt að jöfnu og
láti sem allar skoðanir séu jafngóðar þá fer
hún að jafngilda tómlæti um mannleg verð-
mæti og úrræðaleysi frami fyrir siðferðilegum
og pólitískum vandamálum.
Það er engin fær leið að reka skóla sem
tryggir jafnrétti allra skoðana og sjónarmiða.
Helst er hægt að nálgast slíkt jafnrétti með
því að leyfa minnihlutahópum, sem eru and-
snúnir einhveijum atriðum í hugmyndafræði
ríkisskólanna, að stofna og reka sína eigin
skóla fyrir sín eigin börn. Rekstur slíkra skóla
kann þó í sumum tilvikum að stangast á við
önnur markmið og aðrar gerðir jafnréttis.
Til eru trúflokkar sem eru andvígir jafn-
rétti karia og kvenna og vilja innræta dætrum
sínum auðmýkt og undirgefni og ala synina
upp til að ríkja yfir væntanlegum eiginkonum
sínum. Ætti ríkið að veita slíkum trúflokki
fyrirgreiðslu svo hann geti rekið sinn eigin
skóla fyrir börn sín á þeim forsendum að ólík-
ar skoðanir skuli njóta jafnréttis eða á kannski
að banna þetta á þeim forsendum að kynjunum
skuli ekki mismunað? Eins og víðar er hér
vandrataður meðalvegurinn milli jafnréttis og
annarra markmiða sem eru ekki síður mikil-
væg og það sem verra er: jafnrétti á einu
sviði getur stangast á við jafnrétti á öðru
sviði. Til dæmis getur jafnrétti ólíkra lífsskoð-
ana og jafnrétti kynjanna stangast á.
Höfundur er heimspekingur og kennori.
14 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 3. MAÍ1997