Lesbók Morgunblaðsins - 10.05.1997, Blaðsíða 4

í
ÍSLENSKAR 19. aldar konur við vinnu sína. Réttindi þeirra voru takmörkuð 09 þær óttu sér formælendur fáa. Sama mátti segja um Iff og réttindi kvenna á Norðurlöndum. Þar voru
ekki margir sem tóku undir með Magnúsi Eiríkssyni.
GLEYMDUR LIÐS-
MAÐUR KVENNA
EFTIR
JÓHÖNNU ÞRÁINSDÓTTUR
mynd sem hún annars birtist, var ríkur þáttur
í eðli hans.
MARGT og mikið hefur
verið skrifað og
skrafað um þann
þagnarhjúp sem um-
lykur þátttöku
kvenna í framvindu
sögunnar allt fram á
okkar daga á öðrum
sviðum en þeim sem lutu að hefðbundnu hlut-
verki þeirra sem húsmæðra, mæðra eða ást-
kvenna. Til marks um það er t.d. hversu lítið
hefur varðveist af kveðskap eða annarri and-
legri iðkan formæðra okkar og lengi vel þótti
ekki einu sinni taka því að skrá bréf kvenna
í þeim miklu bréfasöfnum sem merkismenn
fyrri tíma létu eftir sig. Það er því ekki að
ósekju að oft er í því sambandi talað um
gleymdu eða týndu konumar.
„Einn er sá íslendingur öðrum fremur, er
legið hefur helst til lengi óbættur hjá föður-
garði, en það er guðfræðingurinn Magnús
Eiríksson," segir Ágúst H. Bjarnason í grein
sinni í Skírni 1924 um Magnús Eiríksson.
Þessi ummæli Ágústs verða séra Eiríki Al-
bertssyni hvatning til að skrifa doktorsrit-
gerð um Magnús. Hún kom út 1938 og reis-
ir hann þar Magnúsi verðugan minnisvarða
sem merkum fræði- og hugsjónamanni sem
síst af öllu á skilið það sinnuleysi sem landar
hans hafa sýnt honum, bæði fyrr og síðar,
jafnvel þótt hann færi ekki troðnar slóðir
kirkjunnar í trúmálum. Báðir taka þeir Ág-
úst og séra Eiríkur líka til umfjöllunar ein-
stakt framlag Magnúsar til kvenfrelsismála,
sem hann virðist aldrei hafa fengið neinar
þakkir fyrir nema í einkabréfum kvenna og
það jafnvel bláókunnugra til hans, þar sem
skrif hans hafa orðið til þess að gefa þeim
kjark til að tjá honum hugsanir og drauma
sem samtímamenn þeirra hefðu líklegast for-
dæmt þær fyrir. Hafi Magnús legið óbættur
hjá garði sem guðfræðingur, er þó sú þögn
sem ríkt hefur um hann sem frumkvöðul á
sviði kvenfrelsismála ekki síður nöturleg því
hvað sem annars má segja um „rétta“ eða
„ranga“ trú Magnúsar verður það ekki af
honum skafíð að hann verður fyrstur karl-
manna á Norðurlöndum, svo ekki sé stærra
upp í sig tekið, til að gefa út rit til vamar
kvenfrelsi og gerast þar með ötull baráttu-
maður gegn kúgun kvenna. Það hlýtur því
að koma í hlut okkar nútímakvenna að bæta
Magnúsi upp nær einnar og hálfrar aldar
þögn um þetta merka framlag hans. Mér
vitanlega hefur aðeins ein kona skipað Magn-
úsi þann sess sem honum ber í baráttusögu
okkar fyrir frelsi og jafnrétti, en það er Vil-
borg Sigurðardóttir sagnfræðingur í B.A.
ritgerð sinni 1967: Um kvenréttindi á íslandi
til 1915 (óprentuð).
Magnús Eiríksson fæddist 21. júní 1806
að Skinnalóni á Melrakkasléttu. Foreldrar
hans voru Eiríkur Grímsson og Þorbjörg Stef-
ánsdóttir Scheving. Þegar Magnús er tæpra
sjö ára drukknar faðir hans en tveimur árum
eftir slysið giftist Þorbjörg móðir hans Bimi
Sigurðarsyni, bónda að Ketilsstöðum í Jökuls-
árhlíð. Þar elst Magnús upp í hópi fjögurra
alsystkina og sjö hálfsystkina.
Eftir próf úr Bessastaðaskóla, 1829, gerist
hann ritari hjá Krieger stiftamtmanni sem
styrkir hann til náms í guðfræði í Kaupmanna-
höfn. Þangað siglir hann 1831 og lýkur emb-
ættisprófí í guðfræði 1837.
Rithöfundarferli Magnúsar má skipta í tvö
tímbabil, 1844-1851 og 1863-1873. Ástæð-
an til þess að Magnús geysist fyrst fram á
ritvöllinn eru harðar ofsóknir dönsku kirkj-
unnar á hendur baptistum sem höfðu það
helst til saka unnið að trúa ekki á bama:
skím, en Magnús gerist málsvari þeirra. I
síðari ritum sínum um guðfræði deilir Magnús
á ýmsa frammámenn svo sem Mynster bisk-
up, Martensen, guðfræðiprófessor við Hafnar-
háskóla, Gmndtvig og Kierkegaard, en rit
sitt til varnar kvenfrelsi skrifar hann í lok
fyrri rithöfundarferils síns, 1851. Það heitir
Bréf til Klöm Raphael og Magnús gefur það
út undir höfundarheitinu Theodor Immanuel.
Klara Raphael
Forsaga ritsins er sú að árið 1850 kom út
í Kaupmannahöfn bókin Klara Raphael - 12
bréf, skrifuð af kornungri liðsforingjadóttur,
Matthildi Fiebiger. Klara Raphael er dulnefni
höfundar, en bréfín stflar hún á „sína kæm
vinkonu" Matthildi. Verður hún þar fyrst allra
í Danmörku til að hreyfa rækilega við kven-
frelsismálum. Það þótti þá vægast sagt var-
hugaverð nýjung enda er það ekki fyrr en
20 ámm síðar að fyrsta kvenfélagið er stofn-
að í Danmörku.
Bréf hennar vöktu, eins og búast mátti við
á þeim tíma, geysilega athygli og heilmiklar
deilur. Þá er það að Magnús Eiríksson gerist
málsvari hennar og bíður ekki boðanna. Rit
hans, Bréf til Klöm Raphael, kemur út ári
síðar.
í bréfum sínum sakar Klara Raphael samfé-
lagið um að koma í veg fyrir að konur kom-
ist til æðri andlegs þroska með því að gefa
þeim lítilmótleg eða engin takmörk að keppa
að. Eða eins og hún segir sjálf: „Við vöknum
aldrei fyllilega til lífsins á meðan anda okkar
Um Magnús Eiríksson,
guófræóing og rithöf-
und, og framlag hans til
frelsisbaráttu kvenna.
er haldið föngnum og fordómarnir standa
vörð við fangelsið." Hún bendir á að það þýði
lítið að tala um sátt og einingu í heiminum
á meðan helmingi mannkyns, eða konum, sé
haldið þannig í heljargreipum og ekki ætlast
til að þær sýni vilja til annars en þóknast
öðmm, lifa sjálfum sér og öðmm til skemmt-
unar þegar best láti en gæta þess jafnframt
að syndga ekki of mikið upp á náðina til að
hafa guðsríki í bakhöndinni, ef hin jarðneska
hamingja kynni að bregðast þeim.
Bréf Klöm em ekki síður hugleiðingar um
trúmál en kvenréttindamál og í hennar augum
em þau raunar samofín. Og skoðanir hennar
á trúmálum brjóta ekki síður í bága við ríkj-
andi hugarfar en skoðanir hennar á lífshlut-
verki kvenna. Hún ber einlægt og jafnvel
bamslegt trúnaðartraust til Guðs sem hún
vill þjóna skilyrðislaust og beint samkvæmt
boðskap Krists, eða eins og hún segir sjálf:
„Mér hefur aldrei fundist ég þurfa neinn
meðalgangara milli Guðs og min. - Til er
einn Guð, faðir allra; ég get ekki skilið að
honum sé skipt í þrennt. Eg trúi á heilaga
einingu en ekki heilaga þrenningu."
Þar er Magnús sama sinnis og er það ein-
mitt í þessu riti hans sem slíkar sértrúarskoð-
anir koma fyrst í ljós, skoðanir sem hann á
eftir að greiða dým verði. Sú staðreynd að
þau „Klara Raphael" og Magnús skuli vera
svo samstiga í óhefðbundnum trúarskoðunum
hefur áreiðanlega átt sinn þátt í því hversu
einarðlega hann tekur undir kröfu hennar um
nauðsyn þess að auka frelsi kvenna, auk þess
sem Magnús hafði þá þegar sýnt í riti sínu
til vamar baptistum að óbeit á kúgun, í hvaða
Rök Magnúsar
Magnús tekur undir þá skoðun „Klöm
Raphael“ að það sem standi konum aðallega
fyrir þrifum sé að þær noti ekki eða þroski
ekki með sér þá andlegu krafta sem leynast
í djúpi sálar þeirra. Hann bætir því við að sér
virðist þó lítið fara fyrir háleitum takmörkum
hjá mörgum karlmannninum, þótt ekki sé þar
við þjóðfélagið að sakast. Magnús telur full-
víst að vitsmuni hafí konan til að bera jafnt
á við karlmanninn. Hann bendir á að séu
gáfur karla og kvenna athugaðar á barns-
aldri sjáist yfírleitt enginn munur. Hins vegar
skorti mjög á það að stúlkur og piltar njóti
sömu möguleika til þroska og menntunar.
Hann bendir líka á að þrátt fyrir það sé dóm-
greind kvenna oft heilbrigðari og nákvæmari
á ýmsum þeim sviðum sem karlar hafí þó
meiri fræðilega þekkingu á.
Magnús hrekur þá staðhæfingu, sem vin-
sælt var að beita gegn konum, að þær hafi
frá náttúrunnar hendi veikan vilja og standi
karlmönnum því langt að baki hvað viljastyrk
varðar. Hann viðurkennir að vísu að svo geti
stundum virst en þá sé skýringin einfaldlega
vanræksla þjóðfélagsins á menntun kvenna
og þau einhæfu störf sem þeim eru ætluð í
lífínu. Magnús segir að engin ástæða sé til
að ætla að viljalíf kvenna geti ekki öðlast
jafnmikla festu og viljalíf karlmanna, fái þær
jafna þroskaaðstöðu og sama verkahring.
Hann telur jafnvel ekki óhugsandi að konur
taki karlmönnum þar fram vegna meiri styrk-
leika á sviði tilfínninganna. Og þar sem sá
styrkleiki mundi í ríkum mæli beinast að því
að efla allt fagurt, satt og lofsvert, yrðu af-
rek kvenna ómissandi þáttur mannlegrar þró-
unar og framfara.
Niðurstaða Magnúsar er því sú að veita
beri konum stóraukið frelsi svo að þær geti
að því fengnu í sem ríkustum mæli stuðlað
að sínum eigin þroska og mannkynsins í heild.
í rökum sínum með auknu frelsi kvenna vísar
hann m.a. til þess að í ljósi reynsl- unnar sé
síður en svo hægt að segja að karlmenn hafi
gegnt hlutverki sínu af snilld í heimssögunni.
4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 10. MAÍ 1997