Lesbók Morgunblaðsins - 10.05.1997, Síða 13

UM KYNLEG
GEN,
MENNINGU
OG SKÁPA
EFTIR HALLDÓR STEFÁNSSON
Hugleióingar og athugasemdir um greining
„I skápnum** eftir Þorstein Antonsson þar
sem fjallaó var um samkynhneigó.
einangrun og útskúfun.
Satt best að segja eru
til mörg dæmi hins and-
stæða. í skrifum mann-
fræðinga er víða sagt
frá samfélögum þar sem
í litlu eða engu er amast
við kynferðishegðun
drengja og karla í mill-
um (færri dæmi finnast
þar um samkynhneigð
kvenna, kannski af því
að til skamms tíma voru
flestar vettvanglýsingar
gerðar af körlum). Þau
dæmi koma jafnvel fyrir
þar sem sagt er frá þjóð-
flokkum þar sem kyn-
mök milli samkyn-
hneigðra eru almennt
stunduð, njóta virðing-
ar, og eru jafn vel hluti
af trúarlegum ritúölum.
Þótt slík dæmi megi telj-
ast til undantekninga
er fjöldi þeirra og fjöl-
breytni of mikil til þess
að hægt sé að afskrifa
þau einfaldlega og
álykta að þau sanni
bara regluna um „eilífða
útskúfun öfugra“. Trú á
tilvist slíkar reglu er í
raun réttu ekkert annað
en staðblinda (ethno-
centrism), þ.e.a.s. sú
kórvilla að alhæfa yfir
á allt mankynið það sem
maður þekkir heima hjá
sér. Jafn vel í þeim fjöl-
mörgu samfélögum þar
sem samkynhneigð er
talin afbrigðileg er allur
gangur á því hvaða
merking er lögð í slíka
„ónáttúru“ og hvernig
við henni er brugðist.
Eru samkynhneigdir
svona eóa hinsegin?
Af öllu þessu má það
vera ljóst að samkyn-
hneigðir eru í engum
skilningi mannleg und-
irtegund innan dýraríkis
náttúrunnar, né heldur
einhvers konar kynþátt-
ur sem hægt er að heim-
færa upp á alhæfð ein-
kenni af einhverju tagi, hvort sem væri sál-
Mynd: Árni Elfar
BIRTIMYNDIR þekkingarleit-
arinnar, sem virðist hafa loð-
að við mannskepnuna allt frá
fyrstu tíð, hafa allar óhjá-
kvæmilega endurspeglað
tíðaranda og mótast af sam-
félagi samtímans. Slíkt á
líka við um heim náttúruvís-
indanna og birtist fyrst og fremst í vali
þeirra viðfangsefna sem þar njóta mestrar
athygli hverju sinni. Fjármögnun í formi
rannsóknarstyrkja skapar grundvöll fyrir
félagslegt átak heila og handa hópa sérfræð-
inga á víð og dreif um heimsbyggðina. Þau
rannsóknarverkefni sem helst og best virð-
ast takast á við þverstæður, spennu, og
sprungur innan ríkjandi heimsmyndar og
sjálfsmyndar þjóðanna njóta forréttinda.
Rannsóknarverkefnin eflast svo og dafna
eftir því sem meira er í þau lagt og lengur
að þeim unnið, og ala svo þegar vel tekst
til af sér nýjar vísindalegar staðreyndir. Þær
gegna síðan hlutverki járnbindis til að við-
halda heimsmyndunum á hverri stund og á
hveijum stað.
Löngum þótti það erfðafræðilega fulls-
annað og meðtekin viska að kvenkyn (XX)
kviknaði í þeim fóstrum sem í „vantaði"
ákveðið gen til þess að úr gæti orðið karl-
kyn (XY). Sú trú, sem samræmdist svo
ágætlega sköpunarsögu biblíunnar, er nú
dregin í efa. Niðurstöður frumulíffræðirann-
sókna á Ítalíu, nýlega birtar, virðast hafa
sýnt fram á tilveru sérstaks kvengens á
borð við ypsílonið í karlleggnum.
Svona er það þegar líður að aldamótum,
eins og ekkert fái að vera í friði, allt leggist
á eitt til að koma róti á reglubundinn gang
tilverunnar. Eins og halastjörnur, sem ijúfa
vanabundinn gang himintunglanna eins og
hann kemur okkur fyrir sjónir, skjóta þá
víða upp kollinum heimsendaboðar, undur í
ýmsum myndum, og þá líka tímamóta- upp-
götvanir í vísindum. Hvert stórmerkið rekur
annað og er skammt stórra högga í millum.
Eftir að búið var að afsanna að konur væru
erfðafræðilega einfaldað afbrigði af körlum,
skall yfir næsta vísindalega reiðarslagið með
kröfu um enn frekari andlitslyftingu á ríkj-
andi heimsmynd. Fjölmiðlar báru þær frétt-
ir að amerískum líffræðingi hefði tekist að
einangra ákveðin erfðafræðileg einkenni
sameiginleg með hópi virkra samkyn-
hneigðra einstaklinga sem gengist hefðu
undir ítarlegar rannsóknir. Þó niðurstöður
þessar hefðu fengist birtar í einu virtasta
vísindariti heims hafa viðtökurnar verið með
ýmsum hætti, bæði utan og innan heims
frumulíffræðinnar. Það er ekki ætlun mín
með þessum skrifum að greina frá einstökum
atriðum þeirra ólíku sjónarhorna, en ljóst
er að enn eru þessar niðurstöður mjög um-
deildar.
Ólikar náttúrur
samkynhneigóar
Auðvelt er að ímynda sér, að sá baggi
erfða sem við fáum í vöggugjöf ráði ein-
hveiju um líkurnar á því hvort breidd verður
eða einhæfni í kynlífi okkar á hvorn veginn
sem er, áður en til kemur sérstök reynsla
einstaklingsins og mótandi venjur samfé-
lagsins. Hitt verður að teljast útilokað, að
allsráðandi og óblendin samkynhneigð, ef
hún væri til, gæti ráðist af erfðum. Fyrir
því liggja nokkuð augljósar ástæður. Ef
þannig væri í pottinn búið, ef slík samkyn-
hneigð réðist rétt eins og hára- og augnalit-
ur, eða blóðflokkar, af sérhæfðum genum,
þarf engan Darwin til þess að skilja að þau
hefðu óumflýjanlega helst úr lestinni út af
þróunarbrautinni. Hlutfallslega lág tímgun-
artíðni slíks fólks meðal þeirra þúsunda
kynslóða sem homo sapiens hefur fram til
þessa getið af sér (svo ekki sé lengra leitað
aftur í rassgat þróunarsögunnar) hefði séð
tii þess.
Ef samkynhneigð á í einhveijum skilningi
rætur að rekja ofan í genin, þá hlýtur hún
að kvikna fyrir samspil aragrúa erfðaeinda.
Til dæmis á þann máta að ákveðnar afstæð-
ur litningaparta auki líkur á þróun samkyn-
hneigðar á þroskabraut fólks. Það má telja
líklegt að eitthvað sé til í arfgengu upplagi
fólks sem gerir það misnæmt fyrir kynhrif-
um frá fólki af sama kyni og það sjálft.
Staðreyndin er samt sú að fátt í upplagi
mannskepnunnar virðist margbentara og
mótanlegra en kynhvötin. Handan við mis-
þykka grímu almenns velsæmis er flest fólk
af þannig upplagi að það er ekki annað
hvort eða, samkynhneigt eða gagnkyn-
hneigt, heldur meir eða minna hvort tveggja.
Félagsleg og menningarleg skilyrði ásamt
reynslu einstaklingsins mynda síðan þá
umgjörð sem beislar, stýrir, letur og örvar
ákveðnar hvatir og samsvarandi kynferðis-
hegðun.
Þegar mið er tekið af því sem vitað er
um fyrri söguskeið og menningarlega fjöl-
breytni samtímans, eins og hún birtist í
skrifum mannfræðinga, er ljóst að allur
gangur er á því hvaða og hvernig skorður
samfélagið og menning þess setur fólki um
kynlífshegðun þess. Því fer fjarri að samkyn-
hneigð hafi alltaf og alls staðar verið litin
illu auga og að þeir sem hafi orðið uppvísir
að slíkri hegðun hafi óumflýjanlega orðið
fyrir barðinu á neikvæðu almennings áliti,
ræns („ofurnæmleiki og mikill þroski þegar
að mannlegum viðbrögðum kemur“) eða lík-
amlegs („lævíst augnaráð") eðlis, eða þá
samfélagslegt hlutverk í þróunarsögu mann-
kynsins („viðhald frumleika og yfirsýnar“).
Út alla síðustu öld og vel fram undir
miðja þá sem nú er að líða undir lok ríkti
kynþáttastefna um allan hin vestræna heim,
meðal almennings, meðal stjórnherra, jafnt
sem meðal vísindamanna. Það þótti sjálfgef-
in aðferð að nota húðlit og beinabyggingu
sem breytur til þess að draga mannkynið í
fáeina kynþáttadilka. Kynþáttastefnan sem
miðlaði þekkingu um ólíkar náttúrur kyn-
þáttanna, tapaði samt hylli meðal yfirgnæf-
andi meirihluta almennings víðast hvar um
heim eftir hinar hörmulegu ófarir nasismans
og hrun nýlendustefnu vesturveldanna eftir
seinna stríð. Frumulíffræðin hefur síðan lagt
sitt af mörkum og sýnt fram á að „kynþátt-
ur“ sem safnheiti hefur hreint ekkert vís-
indalegt gildi þar sem allt mannkynið deilir
erfðafræðilegri fjölbreytni sinni ótrúlega
jafnt yfir öll byggð ból.
Öllu lífseigari en kynþáttastefnan og sá
hugsanaháttur sem hún gat af sér er samt
annar þankaþurs kenndur við franska nátt-
úruvísindamanninn Lamarck (1744-1829),
en hann gekk út frá að áunnin einkenni
gengju að erfðum. í anda þess eru raunveru-
leg eða ímynduð sérkenni hópa fólks, þjóða,
þjóðabrota, og minnihlutahópa, hlutgerð og
látin standa fyrir náttúrgjafir eða fæðingar-
galla: Gyðingar eru framúrskarandi tónlist-
arsnillingar en aurapúkar; Arabar eru óseðj-
andi graðir en líka morðóðir; Svertingjar eru
taktfastir en því miður svo greindarlitlir;
Japanir eru náttúrulega iðnir en þeir eiga
sér aðeins hópsál; íslendingum eru bók-
menntirnar í blóð bornar en eru svo agalega
lokaðir inní sér. Þannig gengur myllan hans
Lamarck áfram endalaust.
Samkynhneigðir eru rétt eins og annað
fólk, af öllu mögulegu tagi, sumt skapandi,
annað andlaust, sumt næmt á tilfinningar
annarra, annað eins og lokuð bók, allt eftir
atvikum. Hvað sem genunum líður, sem enn
virðist með öllu óljóst, þá virðist mannfræði-
leg sérstaða samkynhneigðra liggja, að svo
miklu leyti sem hún er merkingarbær, í
áherslumun og sérþroska vissra þátta úr
sameiginlegu safni mannlegra hvata, til-
hneigingunni til þess að beina leitinni að
fullnægingu og upphafningu kynhvatarinnar
að fólki af sama kyni. Þunnur er sá þrett-
ándi! Til eru hins vegar alls konar samfélög,
til dæmis okkar eigin, þar sem fólki með
slíkar tilhneigingar dregur sig saman, mynd-
ar minnihlutahóp með sinn sérstaka menn-
ingarbrag. Innan þeirra marka bera samkyn-
hneigðir náttúrulega af öllum öðrum.
Þegar allt virkar
svo ofureinfalt
Hvað uppsker Þorsteinn Antonson þegar
öllu er á botninn hvolft með skrifunum sín-
um „í skápnum"? Fyrst virðist hann með-
taka hráustu útlegginguna á genarannsókn-
unum, sem gerir ráð fyrir beinni samsvörun
milli einstakra afmarkaðra gena og algildrar
samkynhneigðar. Síðan verður hann uppvís
að þeirri staðblindu að ætla öllum samkyn-
hneigðum allra alda sömu félagslegu og
menningarlegu skilyrði, spássíutilveru og
útskúfun. Að lokum bætir hann svo gráu
ofan á svart með hjálp Lamarck gamla og
vill reyna að bjarga samkynhneigðum fyrir
horn með því að ætla þeim náttúrulegt
menningarhlutverk á þróunarbraut mann-
skepnunnar. Samkynhneigðum er lítill greiði
ger með því að hylja þau goðsögum.
Að iokum er það eitthvað í málsmekk
mínum, og kannski lífsýn líka, sem vekur
með mér tortryggni þegar ég heyri sagt eða
skrifað um fólk að það hafí „komið út úr
skápnum“. Eflaust líða margir fyrir þær
beinu og óbeinu skorður sem verðmætamat
og ríkjandi siðgæði samfélagins setur óheftu
kynlífi. „Kom út úr skápunum" virðist hins
vegar ætla einhvers konar uppgötvun Stóra
Sannleikans. Þessi frasi minnir á hugsana-
hátt sértrúarhópa, hljómar eins og svörun
við kalli trúboðans : „áður var ég þannig,
nú er ég hinsegin; áður gekk ég villu veg-
ar, nú er ég frelsaður." Algildur sannleikur
er opinberaður og slagkraftur hans er þeim
mun meiri sem hann virðist bijóta fleiri brýr
yfir í eymd þeirrar veraldar sem áður var.
Þannig kemur frelsun oft fyrrverandi ölkum
að góðu haldi til þess að ijúfa böndin við
Bakkus. Umskiptingin er svo yfirleitt gerð
áþreifanleg með einhvers konar skírn, vígslu
og reglubundinni þátttöku í samfélagi út-
valdra (útskúfaðra).
Það er eflaust merkileg reynsla að frels-
ast eða finnast maður bijótist loksins undan
oki samfélagsins og að allt verði svo ein-
falt. Þegar frá líður og betur er skoðað reyn-
ist mannleg kynhneigð samt alltaf marg-
þætt, margslungin, margbrotin. Birtimyndir
hennar, á hvern veginn sem þær virðast
hallast, byggjast þegar allt kemur til alls á
samspili náttúru og menningar þar sem spil-
in eru alltaf gefin upp á nýtt með hverri
kynslóð, innan hvers samfélags.
Höfundur kennir mannfræði við Ósaka Gakuin
háskóla í Japan.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 10. MAÍ 1997 1 3