Lesbók Morgunblaðsins - 07.06.1997, Síða 7

ar, en tröllkonan ærði klerka í stólnum er
þeir messuðu ájólanótt, svo þeirtónuðu undar-
legar þulur áður en þeir æddu í greipar skes-
sunnar sem hafði þá til matar. Þessi skýringar-
sögn um tilurð textans og þau afbrigði sem
varðveitt eru sýna og sanna munnlega geymd.
Fleira af flutningi förumanna, einkum Eyjólfs
tónara, má þekkja í sögunum af skessunni.
Liklegast er því að þeir hafi hent á lofti
skringilegan kveðskap sem gnótt var af í
bændasamfélaginu, kveðskap sem var hluti
af rótgróinni skemmtanahefð. Svo annað
dæmi sé tekið, birtist bútur sem ættaður er
úr þekktu fornkvæði í nokkuð nýstárlegum
búningi hjá Eyjólfi tónara:
Ása gekk um stræti, sal ó fí;
hafði fögur læti, kurt og pí.
Hæana, hó, síngjarna pump.
Kansilórum, kondidórum,
pump, pump, fí, fí.
Nokkur dæmi eru einnig um að förumenn
hafi tónað sömu textana. Guðmundur dúilari
og Halldór Hómer fóru t.d. báðir með fyrirbæn
fyrir „konukindinni, henni móður hans Odds,
sem býr í hjáleigunni skammt fyrir ofan foss“.
Þá fluttu bæði Halldór Hómer og Eyjólfur
tónari oft textabrot sem ættuð eru úr Skrapa-
rotspredikun, gamanræðu sem flutt var við
leiksýningar skólapilta á Herranótt í Skálholti
á 18. öld. í flutningi Eyjólfs hljóðaði textinn
á þessa leið:
Pistilinn skrifaði Markús á Miðhúsum, til
mága sinna. Hann átti sér fjórar dætur
og fjórar hvalsmjörstunnur, og ætlaði að
gefa hverri sinni dóttur hvalsmjörstunnu
í heimanmund. En hver sem óvirðir mínar
dætur á jólunum, skal ekki fá að sjá þeirra
dýrð á páskunum, og hver sem illa fer
með þær skal rísa upp með hrognskálm í
hendi og lifrarkút. Emm.
Spámaðurinn Markús, sem sprottinn er úr
Skraparotspredikun, kemur einnig við sögu í
upphafi annars texta Halldórs sem hann not-
aði við minniháttar giftingar, t.d. er hann gaf
saman tarfa og kýr, hunda og ketti: „Pistilinn
skrifaði Markús á Miðhúsum til mága sinna,
Hrönguls og Strönguls og Þönguls .. .“
Förumcnn og leiklist
Það vekur ýmsar spurningar að förumenn
sem uppi voru á svipuðum tíma og flakka um
sinn hvern landshlutann tóna stundum sömu
texta. Litlar líkur eru á að þeir hafi etið það
hver upp eftir öðrum, enda lögðu förumenn
sig jafnan fram um að líkjast engum og sér
í lagi að forðast hver annan. Má þá gera ráð
fyrir að förumenn fyrri alda hafi staðið fyrir
svipuðum skemmtiatriðum? Eða var flutning-
urinn nýlunda undir lok 19. aldar, sem fæðst
hefur með þeirri byltingu sem þá varð í form-
legri leiklist? Og voru textarnir þá alkunnir
og er tilviljun að flökkuleikararnir gripu ein-
mitt þá sömu á lofti?
Heimildafæð og skortur á rannsóknum gef-
ur lítið færi á að fullyrða um farandleikara
fyrri alda, þótt freistandi sé að ætla að slíkir
hafi löngum þekkst. Hitt virðist öruggt að sú
list að herma eftir prestum, tóna og leika
prestsverk hafi verið vinsæl og rótgróin
skemmtun á íslenskum sveitaheimilum, hvort
sem förumenn komu þar við sögu eða ekki.
Heimildir greina frá fleirum sem skemmtu sér
og öðrum við þá iðju, þó ekki hafi þeir orðið
víðfrægir fyrir eins og flakkararnir. Telja má
víst að sömu textarnir hafi löngum verið notað-
ir í þessum tilgangi.
Einhveijum kann að virðast að hér sé farið
frjálslega með hugtökin leikari og leiklist.
Atriði förumannanna er þó varla hægt að
kalla neitt annað en leiksýningar, þótt þær
færu fram við frumstæðar baðstofuaðstæður.
Þátttaka áhorfenda og spuni höfðu mikið að
segja, og uppákomurnar voru sérstakar at-
hafnir sem áhorfendur söfnuðust að. Stundum
var seldur aðgangur, það vottar fyrir sviðs-
mynd og leikararnir klæddust búningi. Þá virð-
ist vafalaust að flestir förumennirnir litu ekki
á sig sem umrenninga, heldur sem listamenn
og farandtrúða. Samfélagið hefur jafnvel við-
urkennt þá sem slíka, sem best sést á viður-
nefnum sumra þeirra. Það má ekki byrgja
okkur sýn að listhugtakið er í daglegu máli
afar stofnanabundið, og hið sama gildir um
fræðilega umfjöllun. Til að fá innsýn í listalíf,
skemmtanir og sköpunargáfu almennings í
bændasamfélagi fyrri alda, þarf umburðar-
lyndari skilning á list og leik. Þá kemur hið
óvænta í ljós - að fátækir förumenn voru
oftsinnis í aðalhlutverki.
Greinin er stytt útgáfa af erindi sem haldið var á ráð-
stefnu um rannsóknir í félagsvísindum 21. febrúar síðast-
liðinn. 1 ráðstefnuriti er von á ítarlegri umfjöllun. Helstu
heimildir eru: Þjóðháttadeild Þjóðminjasafnsins, Segul-
bandasafn Árnastofnunar, Sunnlenskir sngnaþættir, Gríma
hin nýja 2, þáttur eftir Böðvar Magnússon f Heimdraga
I, Ævisaga Árna prófasts Þórarinssonar sem Þórbergur
Þórðarson skráði, Völuskjóða eftir Guðfinnu Þorsteinsdótt-
ur, Frá Valdastöðum til Veturhúsa eftir Bjöm Jóhanns-
son, Þannig er ég - viijirðu vita það eftir Guðmund Frí-
mann, og bókin Úr syrpu lialldórs Péturssonar.
Höfundur hefur BA-próf í þjóðfræói og slundar
meislaraprófsnóm í sagnfræði.
HEINRICH Heine. Æting eftir teikningu Ludwig Grimm frá 1827.
raun að sviðsetja hann, samtíma hans og arf
hans og það á fjölbreytilegan hátt og með
samstarfi við marga aðila, til dæmis við fjölm-
iðlaskóla og tískuskóla.
Nemendur síðastnefnda skólans fengu það
verkefni að teikna kjóla út frá hugmyndum
sem Heine kveikti með þeim. Kjólarnir voru
saumaðir á ungar leikkonur sem ganga um
meðal sýningargesta. Þegar minnst varir
vinda þær sér að gestum og fara með fyrir
þá texta Heines svona prívat og persónulega
og það er ekkert smáræðis skemmtileg sýn-
ingarreynsla. Listaverk er tengjast Heine og
hugarheimi hans eru þarna, þar á meðal
verk sem fengin voru að láni úr Louvre í
París, en líka nútímaverk, bæði hljóðverk,
ljósverk og vídeólist. Blóm koma oft fyrir í
verkum Heines og því standa víða blóm í
vösum með tilvitnunum, þar sem þau eru
nefnd. Og meira að segja eru þarna páfa-
gaukar í búri af því þeir koma fyrir hjá
Heine. Inni á milli eru munir úr eigu Hei-
nes, eins og til dæmis litla ferðapúltið hans,
ekki stærra en væn bók, þar sem hann geymdi
í skriffæri á ferðum sínum og gat svo brugð-
ið því upp, þegar andinn kom yfir hann.
Nútímaútgáfa ferðapúltsins er væntanlega
fistölvan.
Hinn fjölbreytti ferill Heines gefur tilefni
til að skipta sýningunni í Kunsthalle upp í
nokkra hluta, sem salirnar heita eftir, svo
þarna eru Konumyndir, Frakkland og Evr-
ópa, Þýskaland, Loreley og Norðursjór, auk
þess sem í litlu hliðarherbergi er minnt á
sjúkrabeð hans og þar er líka dánargríma
hans. Þetta fræga kvæði Heines um Loreley,
sem lokkar þá sem sigla um Rin í dauðann
er hengt upp á þeim mörgu málum, sem það
hefur verið þýtt á og þá einnig á íslensku. í
glerskáp getur að líta sýnishorn af þeim
mörgu minjagripum, sem kvæðið hefur leitt
af sér og svo stendur þarna mynd-
SVIÐSETNING Á ÆVISKÁLDS-
INS OG SAMTÍMA OKKAR
Þótt skáldió sé látió geta oró hans lifnaó vió, eins
og SIGRÚN DAVÍÐSDÓTTIR komst aó þegar hún
skoóaói sýningu í Þuslaþorpi um Heinrek Hæni í
tilefni af 200 ára afmæli hans. Og henni datt líka
í hug hvort bókmenntaþjóðin gæti ekki gert eigin
bókmenntum skil á jafn sniðugan hátt og
Heine- aðdáendum hefur tekist.
ÝSKA skáldið Heinrich Heine fæddist
1797 og á því 200 ára afmæli í ár.
Hann var ekki aðeins í uppáhaldi
hjá löndum sínum, heldur barst hróð-
ur hans til Kaupmannahafnar, þar
sem bókmenntasinnaðir Hafnarstúdentar
héldu upp á hann og Jónas Hallgrímsson
orti hann upp á íslensku. Þeir kölluðu hann
Hæni og heimaborg hans, Diisseldorf, Þusla-
þorp. En Heine var ekki aðeins skáld, heldur
skrifaði hann á hvassan hátt um stjórnmála-
hræringar samtímans, ekki síður en að hann
sinnti bókmenntaiðkunum. Þessar mörgu
hiiðar skáldsins koma glöggt fram á minning-
arsýningunni um hann i heimaborg hans.
Og sýningin er svo snilldarlega sett upp að
þar er hægt að fá góðan innblástur í svipað-
ar sýningar. Hún stendur til 20. júlí, en 16.
september til 1. nóvember verður hún í Par-
ís, sem varð heimaborg Heines.
Hver var koupmannssonurinn
Harry Heine?
Skáldið Heine fæddist í Diisseldorf 1797
sem Harry Heine, sonur Samson Heine vefn-
aðarvörukaupmanns og Bettyar konu hans.
Fæðingardagurinn er óljós, því að á þessu
tíma var fæðingardagur Gyðingabarna ekki
skráður og Heine minntist aldrei á afmælis-
dag sinn, en að honum látnum komu fræði-
menn sér saman um að fæðingardagurinn
hefði að öllum líkindum verið 13. desember.
Það var ekki fyrr en 1825 að hann tók sér
nafnið Christian Johan Heinrich í stað Harry,
þegar hann lét skírast til mótmælendatrúar,
að eigin sögn til að öðlast aðgöngumiða að
evrópskri menningu.
Kaupmannsandinn mótaði Heine framan
af og átján ára fór hann í læri hjá kaupmanni
í Hamborg. En hann sinnti þó fleiru en kaup-
mennskunáminu, því 1817 birtust í Hamborg-
arblaði nokkru ljóð eftir hann. Tveimur árum
seinna hóf hann laganám, en sinnti skriftum
áfram og 1827 kom fýrsta ljóðabókin hans
út. Hann náði strax eyrum landa sinna og
bókin kom út í þrettán upplögum meðan skáld-
ið lifði, svo ekki sé minnst á siðari útgáfur.
Þetta var á þeim tíma, þegar byltingarand-
inn frá Frakklandi var enn sprelllifandi. Hinn
gagnrýni Heine kaus auðvitað að kynna sér
hann, svo hann ákvað að fara í ferð til París-
ar 1831. Það teygðist þó úr ferðinni, því eft-
ir þetta fór hann ekki aftur til Þýskalands
nema í tvær heimsóknir. Hann hélt þó áfram
að gagnrýna heimalandið og stjórnvöld þar
með þeim afleiðingum að 1835 voru verk
hans bönnuð þar. Sjálfur var hann ekki í
vafa um að það væri vegna þess hve hann
væri gagnrýninn á félagslegar aðstæður, siði
og venjur. Hann var orðinn 43 ára þegar
hann gifti sig 1841 Crescene Eugenie Mirat,
sem hann kallaði alltaf Mathilde. Lífið varð
þeim hjónum þó ekki auðvelt, því nokkrum
árum síðar fór hann að finna fyrir lömunar-
sjúkdómi, sem batt hann við rúmið 1848 þar
til hann lést 1856. Hann er grafinn í kirkju-
garðinum á Montmartre, innan um aðra
fræga andans menn.
Heine: samtimi hans og samtími oklcar
Sýningin er ekkert smávegis fyrirtæki því
á 2.500 fermetrum, bæði í Kunsthalle og
nærliggjandi Heinestofnun, eru sýndir og
settir upp munir er tengjast honum eða arfi
skáldsins á einhvern hátt. Sýningin var l'A
ár í undirbúningi og kostaði rúma milljón
marka eða um fimmtíu milljónir íslenskra
króna. Aðstandendur sýningarinnar höfðu
ekki aðeins í huga að búa til hefðbundna
sýningu yfir líf og störf skáldsins, heldur í
ar„djúkbox“ með fjöida Loreley-hljóðritana,
svo gestir geta valið nákvæmlega sína uppá-
haldsútgáfu.
Með því að ganga um sýninguna, skoða
munina, lesa tilvitnanir í verk Heines og
hugleiða það sem þarna ber fyrir augu fær
skoðandinn bæði innsýn í hugarheim Heines
og samtíma hans, en um leið beinast hugrenn-
ingarnar að eigin samtíma. Þessi tímavísun
er snjöll, þar sem Heine á auðvitað ekki að-
eins að vera safngripur, heldur eiga orð hans
enn erindi við okkur. Margt af því sem hann
segir um stjórnmál síns tíma á ekki siður við
í dag, svo skoðandinn skellir sér stundum á
lær yfir hnyttni og markvissu Heines.
Eflirþankar um Jónas og Hæni
Hrifning Jónasar Hallgrímssonar og ann-
arra Hafnar-íslendinga á Hæni kom auðvitað
ekki við sögu á Heine-sýningunni, en íslensk-
ur gestur kemst vart hjá að hugleiða hana.
Það var ekki fyrst og fremst hin napra gagn-
rýni Heines sem vakti athygli Jónasar og
annarra íslendinga, heldur rómantíski and-
inn, áhugi á þjóðfræðum og veraldarangur
Heines, eins og það kom strax fram í ljóða-
bókinni, „Buch der Lieder" 1827. Þegar Jón-
as kemur út til Hafnar 1832 er byltingar-
og frelsisskáldið Heine, eins og Tómas Guð-
mundsson skáld hefur kallað hann, þegar á
allra vörum. Og að sið Hafnar-íslendinga var
Heine auðvitað kallaður upp á íslensku og
varð þvi í þeirra hópi að Heinrek Hæni.
Eins og oft er bent á einkennist hin þýska
rómantík af dýrkun hins myrka, svo bæði
dimma og tunglskin ganga eins og rauður
þráður í gegnum þær bókmenntir. Það er
kannski spennandi og fjarlægt að dýrka
myrkur og tunglskin á meginlandinu, en á
íslandi er skammdegið sennilega of yfirþyrm-
andi til að það hafi sveipast neinum ljóma á
tímunum fyrir rafvæðinguna. Og sjálfurþjáð-
ist Jónas af skammdegisjiunglyndi en gladd-
ist yfir sumarbirtunni. Ast Jónasar á Heine
kemur glögglega í ljós af því hve mörg ljóða
hans Jónas snaraði á íslensku, eða öllu held-
ur orti upp á eigin vísu. Það er kannski
nærri lagi að ljóð Heines hafi orðið honum
uppspretta eigin ljóða.
Sýningin sýnir á skemmtilegan hátt að það
er hægt að gera bókmenntum skil á annan
hátt en með útgáfum eingöngu. Hvernig
væri að sviðsetja eitthvað af íslenska bók-
menntaarfinum á jafnhugvitsamlegan hátt
og gert hefur verið við Hæni í Þuslaþorpi?
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 7. JÚNÍ1997 7