Lesbók Morgunblaðsins - 07.06.1997, Síða 15

Immanuel Kant
legs yndisauka án fastákveðinna reglna þar
um, eða hugtaks. Hér vísar Kant til þess
að þótt ríki almennt samþykki um að ákveð-
inn hlutur verði manni til yndisauka þá býr
ekki rökleg eða hlutlæg nauðsyn þar á bak
við heldur er aðeins litið á þennan fegurðar-
dóm sem dæmi um altækt lögmál sem ekki
er hægt að fullyrða neitt um.
í beinu framhaldi af greiningu sinni á
fegurðinni fjallar Kant um hið háleita enda
taldi hann að fegurðarskynið samanstæði
af þessum tveimur þáttum, auk þess sem
þeir væru grunnþættir í öllum fögrum list-
um. Hið háleita og fagra eiga ýmislegt
sameiginlegt - þau vekja til að mynda
bæði tilfinningu fyrir vellíðan - en fleira
skilur þau að. í fyrsta Iagi er hið fagra í
náttúrunni (en Kant greinir á milli þess og
hins fagra í listum) bundið formi sem er
takmarkað en hið háleita vísar til hlutar
sem er ótakmarkaður og í þeim skilningi
formlaus. Hið fagra vekur ánægju en hið
háleita vekur furðu og jafnvel ótta. Auk
þess hefur hið háleita yfirleitt engan til-
gang. Háleitur hlutur verður aukinheldur
háleitari í okkar augum eftir því sem við
eigum erfiðara með að skynja hann og
skilja. Þannig getur náttúrufyrirbæri ekki
verið' háleitt í sjálfu sér heldur vekur það
aðeins hjá manni tilfinningu hins háleita.
Að síðustu er hið fagra ávallt bundið
ákveðnum lögmálum (sem snerta frekar
tilgang en náttúrulegt eðli hlutarins) en hið
háleita ekki, enda er það oftlega fólgið í
skefjalausri náttúru. Sökum þessa ræður
ímyndunaraflið við hið fagra en tilfínning
hins háleita getur ofboðið því. Kant tengir
þess vegna hið fagra skilningnum en hið
háleita skynseminni því með henni má koma
reglu á óljósa hluti.5
Listin og snillingurinn
Á grundvelli þessara kenninga setur
Kant fram hugmyndir sínar um listina og
listamanninn, eða snillinginn (geníið). Al-
mennt séð, segir Kant, greinist listin frá
náttúrunni eins og framkvæmdin (facere,
það að búa til) frá athöfninni (agere, það
að aðhafast án þess að búa til) og afurðin
af hinni fyrri greinist frá afurð hinnar síðar-
nefndu sem verk (opus) frá áhrifum (effect-
us). Sömuleiðis greinist listin - það er list-
in sem færni eða kunnátta - frá vísindunum
eins og verklægur (praktískur) hæfíleiki frá
huglægum (teoretískum) hæfileika, eins og
tækni frá hugrenning. Ennfremur greinir
Kant í sundur list, sem er frjáls, og hagleik
sem er handíð. En það er til tvenns konar
list, segir Kant, nefnilega þægileg list og
fögur list. Þægilegu listirnar hafa þann eina
tilgang að vekja ánægju, enda eru þær
stundargaman og vekja ekki til djúpra
þanka, en hinar fögru listir, sem skírskota
til hinnar íhugulu dómgreindar, vekja til
eilífra þankabrota.6
Eins og flestir aðrir fagurfræðingar á
18. öld segir Kant að listin sé eftirlíking
náttúrunnar en aðeins í þeim
skilningi að listin verði að
virðast búa yfir frelsi náttúr-
unnar, frelsi undan oki tilvilj-
anakenndra reglna. Kant á
ekki við að enga reglu sé
hægt að finna í listinni heldur
einungis að reglan megi ekki
vera of áberandi eða augljós
í henni. Raunar ljær náttúran
listinni þá reglu sem hún á
annað borð býr yfír því hinar
fögru listir eru verk snillinga,
segir Kant, snillinga sem láta
listinni í té 'reglufestu. En
snillin er, samkvæmt kenn-
ingu Kants, náttúrugáfa í
bókstaflegum skilningi þess
orðs.7
Til að snillingur standi und-
ir nafni verða verk hans að
vera frumleg enda er snilli-
gáfan í sjálfri sér algjör and-
stæða eftirlíkingarinnar.8
Sömuleiðis verður hann að
búa yfir anda sem er í raun
drifkraftur hugans, eða það
sem við venjulega köllum
ímyndunarafl. Andinn gerir
sniilingnum kleift að setja fram fagurfræði-
legar hugmyndir en þær eru í eðli sínu
andstæðar rökrænum hugmyndum skyn-
seminnar. Og þar sem hinar fagurfræðilegu
hugmyndir ímyndunarinnar eru skilningn-
um of þungar í skauti þarf dómgreindin,
eða smekkurinn, að miðla málum þar á
milli.9 Það er með öðrum orðum hlutverk
smekksins, eða hins áskapaða fegurðar-
skyns, að aga ímyndunaraflið og auka vídd-
ir skilningsins.
Maóurinn miója heimsins
Kant hefur sennilega verið fyrstur hugs-
uða til að gera fagurfræði að einum grunn-
þátta heimspeki sinnar en hún er miðlæg
í kenningakerfi hans. Um leið gerði Kant
manninn að miðju heimsins, maðurinn, eða
skáldið, bæði „skapar" heiminn og ljær
honum merkingu.10 Þessi sjálfsskilningur
mannsins varð grundvöllur að fagurfræði
rómantíkurinnar og þeirri viðleitni skálda
að beina sjónum sínum inn á við, leita þar
merkingar til að fylla í eyðurnar sem skyn-
semis- og vísindatrú upplýsingarinnar höfðu
skilið eftir. Skáldið varð miðja skáldskapar-
ins, bæði höfundur hans og viðfang, enda
í vissum skilningi laust undan samfélagsleg-
um kvöðum.
Hugmyndir Kants um sjálf mannsins sem
miðju heimsins voru útfærðar nánar af
forsprökkum þýsku hughyggjunnar á nítj-
ándu öld en í þeim hópi voru meðal ann-
arra Friedrich Schiller (1759-1805), Johann
Gottlieb Fichte (1762-1814), Friedrich
Schlegel (1772-1829) og Wilhelm von
Schelling (1775-1854). Og þótt flestir, ef
ekki allir þeir er tilheyrðu þýsku hughyggj-
unni hafi andmælt hugmyndum Kants -
bæði um fagurfræði og annað - má segja
að þær hafi verið ein af meginundirstöðum
rómantíkurinnar þótt sjálfur hafi Kant fýrst
og fremst verið upplýsingarmaður.
Tilvitnanir og athugasemdir:
1 Immanuel Kant, 1952. The Critique of
Judgement. Bls. 18-20.
2 Sama rit. Bls. 41-42.
3 Sama rit. Bls. 85-86.
4 Til eru tvenns konar hugtök í heimspeki
Kants, það er að segja náttúruhugtakið, sem
lýtur lögmálum skilningsins, og frelsishug-
takið sem lýtur lögmálum viljans.
5 Immanuel Kant, 1952. The Critique of
Judgement. Bls. 90 og áfram.
6 Sama rit. Bls. 162 og áfram.
7 Sama rit. Bls. 162-169.
8 Sama rit. Bls. 169.
9 Sama rit. Bls. 183.
10 Maðurinn er hins vegar jafnframt bund-
inn orsakalögmálinu sem náttúruvera, að
mati Kants. Maðurinn tilheyrir þannig bæði
hinu yfirskilvitlega og skiljanlega, hann er
hugvera og hlutvera í senn.
Höfundur er M.A. í íslenskum bókmenntum
og blaðamaóur.
r
hnossgæti fyrir andann
Má bjóða þér til menningarveislu?
og menmng
Áskriftarsími: 510*25*25
TMM kemur út fjórum sinnum á ári og kostar ársáskrift 3300 kr. Áskrifendur njóta
15 % afsláttaraf innbundnum bókum Máls og menningar og Forlagsins
í bókabúðum Máls og menningar
Meðal efnis í vorhefti TMM:
Ljóð eftir Vilborgu Dagbjartsdóttur . . . Nóbeisávarp
Szymborsku . . . Ljóð eftir Lindu Vilhjálmsdóttur . . . Smásaga
eftir Rúnar Helga Vignisson . . . Ljóð eftir Andra Snæ
Magnason . . . Grein eftir Svein Yngva Jóhannsson um
Fyrirgefhingu syndanna á tveimur tungumálum . . . Smásaga
eftir Tapio Koivukari . . . Ljóð eftir Arthúr Björgvin Bollason
. . . Áður óþekkt bréf Becketts um Godot. . .
Sollers um Beckett. . . Ljóð eftir Önnu Láru Steindal . . .
Grein Sallenave um Pétursborg í 200 ár . . .
Ljóð eftir Elísabetu Arnardóttur . . . Verðlaunaljóð Arnar
Ulfars Sævarssonar . . . Verðlaunasaga Huldars Breiðfjörð . . .
Ljóð eftir Jón Egil Bergþórsson . . . Ljóð eftir Svein Snorra
Sveinsson . . . Maðurinn í náttúrunni, grein eftir Guðberg
Bergsson . . . Og fleira og fleira . . .
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 7. JÚNÍ 1997 1 5