Lesbók Morgunblaðsins - 07.06.1997, Síða 16

FORSÍÐAN á Ljóð 1951 eftir Sigfús Daðason.
FORSÍÐAN á Samastað í tilverunni eftir Málfríði Einarsdóttur
(hönnuð af Sverri Haraldssyni.
SKALDIHLUTVERKI
BÓKAÚTGEFANDA
EFTIR EINAR GUÐJONSSON
Um bókaútgefandann Sigfús Daóason sem vissi
aó ævinlega liggur meira fyrir gf bókum sem þyrfti
aó gefa út en hægt er aó gefa út. Og í forlagi
sínu, Ljóóhúsum, viróist hann ekki sérstalclega
hafa kært sig um aó foróast áhættu.
IGFÚS Daðason, eitt helsta
skáld þjóðarinnar á þessari
öld, lést í desember sl. Var
hans minnst í greinum í des-
ember og janúar hér í blað-
inu. Þröstur Ólafsson, fyrr-
verandi framkvæmdastjóri
Máls og menningar árin
1974-1980 og stjómarformaður í dag, skrif-
aði m.a. persónulegar hugleiðingar um störf
þeirra Sigfúsar þar á árunum 1974-76.
Þröstur skrifar að þeir hafi verið ósammála
um útgáfustefnu MM sem hafi leitt til þess
að Sigfús hvarf frá forlaginu. Má skilja orð
hans svo að Sigfús hafi verið „einstrengings-
legur sósíalrealisti sem ungir höfundar dróg-
ust ekki að“ og „að því stýrði heimskauta-
næðingur kalda stríðsins og arfur Kristins
E.“. Skrif Þrastar eru að vísu óskýr og frek-
ar loðin og þeir sem ekki þekkja til starfa
Sigfúsar kynnu ef til vill að draga rangar
ályktanir um bókaútgefandann S.D. og störf
hans hjá MM og ástæður þess að hann yfirg-
af forlagið.
Þegar samtímaheimildir eru skoðaðar er
ekkert sem bendir til þess að þetta geti
verið rétt, heldur þvert á móti. Langt er um
liðið síðan Sigfús hætti störfum hjá Máli
og menningu eða meira en tveir áratugir
og því ekki nema von að eitthvað skolist til
í minni Þrastar. Sigfús Daðason var ekki
bara „klassítiskt" skáld, einnig kennari og
þýðandi, bókaútgefandi og ritstjóri TMM
(1960-1976, ásamt öðrum). Auk þess var
hann formaður stjómar MM (1971-1975)
og útgáfustjóri (1974-1975). Rak síðan út-
gáfuna Ljóðhús frá 1976-1987.
Sigfús hafði næman skilning á bókaút-
gáfu og þróun hennar og leit á útgefandann
sem auðmjúkan meðalgöngumann og vissi
að hann býr ekki til höfunda, að blómaskeið
í bókmenntum eru aldrei nema misjafnlega
stutt og þau einkennast af spennu. Og það
er mikil gæfa þegar þau koma.
Óumdeilanlega var Kristinn E. Andrésson
frumkvöðull bókaútgáfunnar Máls og menn-
ingar og sá furðulegi árangur sem náðist
með stofnun þess árið 1937 var mjög merki-
legt fyrirbæri. Félagið var í rauninni fjölda-
hreyfíng og fljótlega eftir stofnun voru félag-
ar orðnir um 6.000. Það gaf strax út bækur
og seldi ódýrt. Með nokkrum sanni má telja
það hliðstæðu þeirra fyrirtækja sem um sömu
mundir voru að bytja fjöldaútgáfu bóka í
stærri þjóðfélögum. Önnur útgáfufélög komu
svo síðar í spor Máls og menningar.
Útgáfuarfur Kristins eru bækur eins og
Ljós heimsins, Höll sumarlandsins, Hús
skáldsins, íslenskur aðall og Úr landssuðri.
Þetta eru bækur sem varpa ljóma yfir út-
gáfusögu aldarinnar, þótt ekki þætti öllum
þær fínar er þær komu út. Staða Máls og
menningar í dag sem öflugs og að sumu
leyti framsækins forlags byggir auðvitað á
útgáfuarfí Kristins, samstarfsmanna eins
og Einars bróður hans og sporgöngumanna.
Sigfús Daðason varð eftirmaður Kristins
E. Andréssonar sem formaður og fram-
kvæmdastjóri MM árið 1971. Þeir höfðu
þekkst og starfað saman lengi, kynntust
reyndar er þeir lágu saman á sjúkrastofu.
Sigfús hafði að sumu leyti menntað sig í
Parísarháskóia til að verða bókaútgefandi
og var aldrei flokksbundinn. Síðast en ekki
síst var hann ungur og viðlesinn bókmennta-
maður og skáld. Sigfús varð strax starfsam-
ur og mælikvarði hans var mest fagurfræði-
legur og siðferðilegur.
Fyrsta heila ár hans hjá Máli og menn-
ingu koma út 17 bækur, næsta ár á eftir
eru þær 11 útgáfubækurnar. Bókaútgáfa
ársins 1973 var með meira móti, um það
bil 20 bækur og hafði hún ekki verið meiri
áður. Bókaútgáfa ársins 1974 var með
minna móti, eða 9 bækur. Ástæðan var
m.a. langt prentaraverkfall. Útgáfa hjá
mörgum forlögum minnkaði um 50% vegna
verkfallsins. Hafði það einnig áhrif á útgáfu
ársins 1975, en það ár var Sigfús einungis
útgáfustjóri og ritstjóri tímarits MM.
Þessi ár sem Sigfús Daðason hafði mest
með útgáfuna að gera hjá Máli og menn-
ingu eru höfundar margir ungt fólk og má
nefna m.a. Dag, Baldur Óskarsson, Ingi-
björgu Haraldsdóttur, Erling E. Halldórs-
son, Sigurð Pálsson (fyrsta bók), Pétur
Gunnarsson(fyrsta bók), Loft og Hjörleif
Guttormssyni, Ólaf R. Einarsson, Flosa Ól-
afsson, Þorstein frá Hamri, Guðberg Bergs-
son, Jón Guðnason, Harald Jóhannesson,
Véstein Lúðvíksson og Nínu Björk. Aðrir
höfundar eru t.a.m.; Maxim Gorky, William
Morris, Helgi Hálfdanarson, William_ Sha-
kespeare, Þórbergur, Bjöm Th., Ásgeir
Hjartarson, Ernst Fisher, Einar Ól. Sveins-
son, Ólafur Jóhann Sigurðsson, Regis De-
bray og Brynjólfur Bjarnason. Flestar bæk-
urnar sem komu út þessi ár hafa síðar ver-
ið endurútgefnar og eiga enn talsverðan
hljómgrunn. Pappírskiljuútgáfa var einnig
aukin verulega á þessum tíma. Sigfús lagði
líka áherslu á endurprentanir og nýjar útgáf-
ur eldri rita, taldi það skyldu útgefanda við
lesendur og höfunda. Einnig að hlutverk
bókaútgáfu væri að gera sígild rit aðgengi-
leg fjölda manna, og síðast en ekki síst að
bjóða nýjum kynslóðum fremstu rit hinna
eldri kynslóða.
Stundum komu út færri bækur en efni
stóðu til. Dró eflaust margt til, stundum
fjárhagsástæður, síðbúin handrit, stundum
tæknilegar ástæður o.fl. Drjúgur tími fór
einnig í að koma reglu á útgáfu tímarits
MM en það hafði ekki komið út á réttum
tíma í meira en tvo áratugi; oft öll heftin í
einu og seint. Þess ber að geta að tímaritið
var þá unnið í aukavinnu. Á árinu 1976
tókst síðan í fyrsta sinn í meira en tvo ára-
tugi að koma tímaritinu út reglulega og á
réttum tíma. Auðvitað réði Sigfús ekki einn
útgáfu Máls og menningar þessi ár, fleiri
komu auðvitað að því verki eins og gefur
að skilja.
Heimildir greina frá því að árið 1974-
1975 hafi setið til hliðar við lögmæta stjórn
einskonar leyndarráð sem kallaði sig
rekstrarstjóm. Og óvíst hvort Sigfús hafði
vitneskju um hana fyrr en hann féll í „form-
annskosningu í Máli og menningu 1974.
Ástæðan var uppgefin að ekki færi saman
að einn og sami maður væri formaður og
framkvæmdastjóri. Auk þess lá Sigfús und-
ir gagnrýni hjá „flokknum" fyrir að hafa
„neitað að hokra að gorkúlum dægurtís-
kunnar". Fleira kom til, m.a. var Sigfús
gagnrýndur fyrir að láta ekki prenta allar
útgáfubækur hjá Hólum hf. en MM átti þá
hlut í prentsmiðjunni. Hann kaus frekar að
láta verð og gæði ráða prentstað. Flokkur-
inn (les; Alþýðubandalagið) vildi „virkja Mál
og menningu". Þetta ár (1974) féll ríkis-
stjóm Ólafs Jóhannessonar, en að henni
átti Alþýðubandalagið aðild. Flokksgæðing-
ar misstu vinnuna í stjórnarráðinu og því
er sennilegt að bandalagið hafi viljað koma
þeim að hjá Máli og menningu (m.a. Þresti
Ólafssyni sem verið hafði aðstoðarmaður
Magnúsar Kjartanssonar ráðherra).
Baráttan í félagsráðinu á þessum árum,
1974 og 1975, snerist því um það hvort
flokknum tækist að koma á „moral order“
stjórnarfari innan félagsins eða ekki.
Sigfús stóð gegn því og var fulltrúi fyrir
frelsi útgáfunnar og félagsmanna, einkum
studdur af rithöfundum í félagsráðinu. Hann
hafði einnig beitt sér fyrir afnámi skyldu-
kaupa á bókum; fram til 1972 voru félags-
menn skikkaðir til að kaupa tiltekinn fjölda
á ári. „Þar með steig MM út á svikulan ís
markaðarins" svo vitnað sé í skrif Þrastar
Ólafssonar árið 1976. Sigfús Daðason taldi
til lítils gagns að prenta bækur eftir flokks-
skírteinum hefðu þær ekki eitthvað fram
að færa sem skipti bókmenntirnar máli.
Alþýðubandalagsmenn náðu yfirhöndinni
í félagsráðinu en virðast svo hafa misst
áhugann endanlega í byijun níunda áratug-
arins, kannski af því flokkurinn var þá aft-
ur orðinn aðili að ríkisstjórn. Sigfús er síðan
felldur úr stjórninni á átakafundi í septem-
ber 1975 og lætur fljótlega á eftir af störf-
um, þótt samkomulag yrði um að hann rit-
stýrði tímaritinu út árið 1976.
Flokkshagsmunir virðast því hafa ráðið
ferðinni frekar en annað þegar Sigfús var
„felldur úr starfí“. í nútímanum er þetta
ekki auðskilið en þannig gengu kaupin fyrir
sig þá. í dag væru slík afskipti flokka auð-
vitað óhugsandi og viðskipta- og bók-
menntahagsmunir ráða örugglega einir ferð-
inni. Mál og menning verður 60 ára 17.
júní nk. og vonandi er stjórn þess farin að
huga að því að saga forlagsins verði skrifuð
því hún verðskuldar að koma út. Á þeim
tíma sem liðin er hafa mörg útgáfufélög
komið með misjöfnum árangri og misjöfnu
úthaldi. Óhætt er þó að segja að Mál og
menning er í meira en fullu fjöri og hefur
auðvitað fyrir löngu skilið við „flokkinn“.
Á árunum eftir 1970 er hugtakið „vandi
bókaútgáfu“ orðið stöðugt dagskrármál
eins og æ síðan. Koma sjónvarpsins 1966
hafði og áhrif á sölu bóka á þessum árum.
Engar heimildir benda þó til þess að rekst-
ur Máls og menningar hafi gengið sérstak-
lega illa á meðan Sigfús stýrði honum.
Hvorki betur né verr en oft áður og meira
að segja ágætlega árin 1972 og 1973.
Vert er að nefna hvað þær bækur sem
Sigfús gaf út þóttu undantekningarlítið
fallegir bókagripir. Við útgáfu á sinni
fyrstu ljóðabók „Ljóð 1947-51“ fékk hann
til liðs við sig Sverri Haraldsson myndlistar-
mann sem teiknaði uppdrætti og kápu bók-
arinnar (upplag hennar var þó aðeins 150
16 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 7. JÚNÍ1997