Lesbók Morgunblaðsins - 12.07.1997, Síða 5

JÓN Leifs (á Þýskalandsárunum).
mollþríundir, þar sem litla (moll) þríundin
leitar sífellt eftir „lausn“ upp í stóra (dúr)
þríund, kemur einnig fyrir í öðrum verkum
Jóns, og er oft áberandi í verkum sem samin
eru fyrir einsöng eða kór. Sem dæmi má
nefna Vögguvísu op. 14a fyrir rödd og píanó,
og kórverkin Sólsetursljóð op. 28 nr. 2 og
Æfintýravísur op. 30 nr. 2. En þó að þessar
tónhugmyndir hafi þegar komið fram í nokkr-
um verkum sem Jón samdi fyrir dauða Líf-
ar, vann hann hvergi betur úr þeim en í þeim
fjórum verkum sem nefnd eru hér að ofan,
og þá sérstaklega í Requiem og fyrsta Erfi-
ljóðinu op. 35. Má jafnvel segja, að sú út-
færsla á dúr/moll víxlinu, sem þar er að finna,
lýsi betur en nokkur önnur tónhugmynd til-
finningum Jóns á þessum tíma, þar sem
dimmir, þrúgandi moll-hljómar leita upp í
bjartan og kyrrlátan dúr-hljóminn.
Jón vann hratt þessa daga sem hann beið
eftir að Brúarfossinn kæmi í höfn, og á ell-
efu dögum hafði hann lokið við tvö ný verk.
Þegar haft er í huga hve íslendingasögurnar
voru Jóni alla tíð hugstæðar, þarf ekki að
koma á óvart að Sonatorrek Egils Skalla-
grímssonar var fyrsti textinn sem Jón valdi
til að endurspegla þær tilfinningar sem hann
bar í brjósti. Verk Jóns, Torrek fyrir einsöngs-
rödd og píanó, lýsir á dramatískan hátt reiði
og örvæntingu hins harmi slegna föður. Kald-
hamraður stíll verksins á vel við ljóð Egils,
og oft er eins og textinn sé frá Jóni kominn
ekki síður en tónarnir, því upplifun skáldanna
er nánast sú sama:
Mjök hefr Rán
ryskt um mik,
em ek ofsnauðr
at ástvinum;
sleit mar bönd
minnar ættar
snaran þátt
af sjálfum mér.
Verkið hefur yfir sér drungalegan blæ, og
einkennist af djúpum og sterkum moll-þrí-
hljómum í píanóinu, yfírleitt gís-moll eða b-
moll, sem mynda hranalegar ómstríður við
d-áttundina sem liggur í gegnum mestallt
verkið. Dúr-hljómar eru notaðir afar sparsam-
lega — aðeins tvisvar í píanóinu, en oftar í
einsöngsröddinni, þar sem lítil þríund verður
oft að stórri yfir liggjandi áttund eða fimm-
und í undirleiknum. Verkið í heild er áhrifa-
mikil tónsmíð þar sem reiði og örvænting
tónskáldsins bijótast fram, svo að lokum virð-
ist ekkert eftir nema endanleg uppgjöf gagn-
vart duttlungafullum máttarvöldum.
Jón lauk við Torrek þann 28. júlí, og hóf
þegar í stað að vinna að nýju verki, sem hef-
ur yfir sér allt annan blæ, eins konar vöggu-
vísu handa Líf. Jón gaf verkinu, sem er sam-
ið fyrir blandaðan kór, vinnuheitið Svefnljóð,
en kallaði það að lokum Requiem. Texti verks-
ins er þó ekki hinn hefðbundni latínutexti sem
heitið gefur til kynna, heldur fléttaði Jón sam-
an á listilegan hátt brotum úr íslenskum þjóð-
kvæðum ,og Magnúsarkviðu Jónasar Hall-
grímssonar. Jón var ekki nema örfáa daga
að semja þetta undurfagra verk, og virðist
sem samsetning textans hafi valdið honum
meiri heilabrotum en sjálf tónlistin. Hann
gerði fjögur uppköst að textanum, og hafði
upphaflega í huga fleiri textabrot en hann
síðan notaði — t.d. má finna „Bí, bí og blaka“
í nokkrum þeirra. Jón lauk við endanlega
gerð textans þann 29. júlí, og verkið sjálft
var fullgert aðeins tveim dögum síðar, 31.
júlí. Requiem er kyrrlát vögguvísa handa hinni
sofandi dóttur, og reiðin sem Jón fékk útrás
fyrir með því að semja Torrek hefur vikið
fyrir innri friði og sátt við þau örlög sem
mönnunum eru búin. ímynd hins syrgjandi
föður hvarf samt aldrei úr huga Jóns, og jafn-
vel í þessu bjarta og tæra verki víkur Jón
stuttlega að því hvernig komið var fyrir hon-
um. Um miðbik verksins detta kvenraddirnar
út, og karlaraddirnar syngja eftirfarandi línur
Jónasar, í þykkari og flóknari hljómavef en
einkennir verkið sem heild:
Blæju yfir bæ
búanda lúins
dimmra drauma
dró nótt úr sjó.
Requiem hefur lengi verið meðal þekktustu
og ástsælustu verka Jóns, og er auðvelt að
sjá hvers vegna. í verkinu leggur Jón til hlið-
ar það harðneskjulega yfirbragð sem er á
mörgum verka hans, og leyfir sínum við-
kvæmustu tilfinningum að ráða ferðinni.
Verkið hefur borist víða um heim í flutningi
íslenskra kóra, og hafa Hamrahlíðarkórinn
og Kór Langholtskirkju haft verkið á efnis-
skrám sínum um árabil. Requiem virðist allt
frá upphafi hafa hrifið þá sem það heyrðu,
og hefur Baldur Pálmason lýst því í nýlegri
grein hvernig þurfti að endurtaka flutning
þess vegna gífurlegrar hrifningar áheyrenda
á norrænu kóramóti í Kaupmannahöfn í júní
1948. Þá var það flutt af Tónlistarfélagskórn-
um undir stjórn dr. Viktors Urbancic, og
söng Guðmunda Elíasdóttir einsöng í hluta
verksins, en slíkt hefur ekki tíðkast síðan,
enda eru engin fyrirmæli um slíkt frá Jóni
sjálfum, hvorki í handriti né útgefnum nótum
af verkinu.
„Hugsa eg til þín löngum"
Jón hélt aftur til Svíþjóðar eftir útför Lif-
ar, og þegar þangað var komið samdi hann
þriðja verkið í minningu hennar, Erfiljóð fyr-
ir karlaraddir. Verkið er í þremur aðskildum
þáttum, sem bera heitin Söknuðr, Sorgardans
og Sjávarljóð. Fyrsti kaflinn er saminn við
brot úr samnefndu ljóði Jónasar Hallgríms-
sonar („Man eg þig, mey“). Enn tókst Jóni
að finna texta sem endurspeglaði tilfinningar
hans á áhrifaríkan hátt, og spurði spurninga
sem eflaust hafa margsinnis brunnið á vörum
tónskáldsins:
Hví hafa örlög
okkar beggja
skeiði þannig skipt?
Hví var mér ei leyft
lífi mínu
öllu með þér una?
Kaflinn hefur mörg þau einkenni sem þeg-
ar hafa verið nefnd í sambandi við Requiem.
Dúr og moll-þríundir heyrast til skiptis yfir
opnum fimmundum, en þó er hljómavalið tölu-
vert fjölbreyttara en í eldra verkinu. Tengslin
við Requiem hafa greinilega verið skýr í huga
Jóns, og upphaflega átti Söknuður ekki að
standa með Erfiljóðunum, heldur standa með
Requiem sem nokkurs konar tvíburaverk, með
ópusnúmerið 33b nr. 2.
Annar kafli Erfiljóðanna, Sorgardans, ein-
kennist af hörðum áherslum og óreglulegri
hrynjandi rímnalaganna. Þátturinn er afar
hægur í upphafi, en dansinn verður sífellt
hraðari og ofsafengnari þar til yfir lýkur.
Grunntóntegundin er f-moll, og ólíkt hinum
Erfiljóðunum bregður aldrei fyrir tærleika og
birtu dúr-hljómsins. Textinn er samansafn af
lausavísum, spakmælum og viðlögum úr ís-
lenskum þjóðsögum, auk brota úr ljóðum
Bólu-Hjálmars, og Jón gefur verkinu ennþá
trylltara yfirbragð með því að nota að jafnaði
tvo eða þijá texta í einu, þannig að áhrifín
verða yfirþyrmandi.
Þriðji þáttur Erfiljóðanna, Sjávarljóð, er
jafnframt sá lengsti, og þar bætir Jón mezzó-
sópran og einleiksfiðlu við karlaraddirnar. Jón
notar fiðluna, hljóðfæri Lífar, á dramatískan
hátt til að túlka persónu dóttur sinnar. Bar-
dagi hennar við dauðann er greinilega túlkað-
ur í fiðluröddinni, sem verður örvæntingar-
fyllri eftir því sem líður á kaflann, en fyllist
að lokum kyrrleika og ró. Einsöngsröddin á
kannski meira skylt við æðri máttarvöld: í
fyrri hluta verksins hljómar röddin eins og
ákall til stúlkunnar ungu („Syntu í sjónum,
sé þér langt“), en eftir að dauði Lífar hefur
verið gefínn til kynna í tónlistinni kemur það
í hlut söngkonunnar að túlka rödd Lífar „að
handan“. Þar syngur hún meðal annars eftir-
farandi ljóðlínur, sem fá óneitanlega sérstaka
áherslu þegar örlög Lífar eru höfð í huga:
Ég er á floti út við sker,
öll er þrotin vömin.
Báran vota vaggar mér.
Veistu nú hve notalegt það er.
Erfiljóðin hafa enn ekki verið flutt opinber-
lega, og er það verðugt viðfangsefni íslenskra
kórstjóra að sjá til þess að þessi jafnt sem
önnur kórverk Jóns, sem legið hafa óhreyfð
í áratugi, komi fyrir almenningshlustir eins
fljótt og kostur er.
Jón lauk við síðasta þátt Erfiljóðanna 15.
nóvember 1947, og tóku þá ný viðfangsefni
hug hans allan um tíma. Minnisvarði Lífar
var þó ekki fullreistur: að kvöldi 19. ágúst
1948 lauk Jón við fyrsta kaflann í strengja-
kvartett sem hann nefndi Vita et Mors (Líf
og dauði) op. 36. í handriti stendur að kaflinn
sé „afmælisgjöf til Lífar“, en hún hefði orðið
nítján ára gömul næsta dag. Jón hélt áfram
að vinna að kvartettinum næstu árin. Hann
er í raun lýsing á hinu stutta æviskeiði Lífar
í tónum, og kaflarnir þrír bera yfirskriftirnar
Bernska, Æska og Sálumessa-Eilífð. í fyrsta
þættinum lýsir Jón kæti og lífsgleði dóttur
sinnar með óreglulegri hrynjandi rímnalag-
anna. Annar kaflinn er ljóðrænn og fagur,
en þó gefa einstaka óvæntar áherslur og
skyndilegar styrkleikabreytingar i skyn þá
ógn sem steðjar að hinni ungu stúlku. í lok
kaflans túlkar Jón mjög greinilega dauðastund
dóttur sinnar í tónum: fyrsta fiðla leikur sker-
andi ómstríða einleiksstrófu sem merkt er
„quasi desperato", og skömmu síðar aðra líf-
vana, „quasi morendo". Lokakaflinn, Sálu-
messa-Eilífð, notar sama efnivið og Requiem,
en útfærslan er mun ítarlegri, og kaflinn all-
ur mun lengri en kórverkið. Jón lauk við kvart-
ettinn í Saltsjöbaden í febrúar 1951, þegar
hálft ijórða ár var liðið frá því að Líf lagðist
til sunds í síðasta sinn.
Verkin fjögur, sem Jón samdi í minningu
dóttur sinnar, eru meðal fegurstu og innileg-
ustu verka hans. Eitt þeirra, Requiem, hefur
sennilega borið hróður hans víðar en önnur
tónverk hans, og ekki að ástæðulausu, því
sjaldan hefur verið dýrar kveðið í íslenskum
tónskáldskap. Minnisvarðinn sem Jón reisti
dóttur sinni í tónum snertir hjörtu allra sem
á hlýða, og ekki þarf að leika á því nokkur
vafi að verk Jóns Leifs munu áfram heiðra
minningu Lífar um ókomin ár.
Helstu heimildir: „Dóttir Jóns Leifs druknar vid badströnd“.
Mbl. 29. júlí 1947. Carl-Gunnar Áhlén: „Jón Leifs“. Tonfallet
(5/1989). Hjálmar H. Ragnarsson: „Jón Leifs“. Andvari (1990):
5-38. Hjálmar H. Ragnarsson: Útvarpsþættir um Jón Leifs. 4.
þáttur. „Heima“. Fyrst útvarpað á Rás 1, 29. október 1995.
Baldur Pálmason: „Lítil Ábending“. Mbl. 29. janúar 1997. Skiss-
ur og handrit Jóns Leifs. Handritadeild Landsbókasafns/Háskóla-
bókasafns, Rcykjavík.
Höfundur hefur nýlokió B.Mus. námi í píanóleik
og tónlistarsögu, og mun í haust hefja doktors-
nám í tónvísindum vió Harvard-háskóla.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 12. JÚLÍ 1997 5