Lesbók Morgunblaðsins - 03.01.1998, Qupperneq 9

VIÐ MALAVIVATN.
GRÆNMETI raðað í pýramída til skrauts. MALAVÍSKAR konur eru burðardýr frá barnæsku.
ráða og smá blettur sem hvert heimili hefur
til að rækta grænmeti og matjurtir til matar
og tekjuöflunar.
Það sem fyrst vekur athygli í Malawi er
fólksmergðin. Alls staðar er fólk. Ekki er
hægt að fara svo um landið að ekki sjáist
merki um mannvistir. Mest áberandi eru kon-
urnar sem eru helstu burðardýr landsins.
Þær eru oftast nær með gífurlegar byrðar
sem þær bera einna helst á höfðinu, eru með
barn þar að auki í sjali á bakinu og loks leiða
þær oft lítið barn sér við hlið. Það er ótrúlegt
að sjá hvílíkar byrðar þessar litlu, grönnu
konur bera og hversu vel þær bera sig. Þó
þær séu með potta eða fötur fullar af vatni,
eða maíssekki virðast þær aldrei missa jafn-
vægið. En hversu illa hryggurinn hlýtur að
fara við þessar miklu byrðar getur hver mað-
ur sagt sér sjálfur.
Konurnar eru helstu vinnudýr samfélagsins
og það er einkennilegt að sjá í þessu landi
varla nokkur dýr sem gætu unnið erfíðisstörf.
Örfáa uxa má sjá sem beitt er fyrir kerru, ein-
staka asnar eru til en þessum dýrum þarf að
gefa mat, og hann er af skornum skammti.
Konurnar eru því ódýrari í rekstri en uxi eða
asni, og svo finna þær sér sjálfar mat að
borða! Konurnar vinna alla erfiðustu vinnuna,
bera allar vistir í búið, bera afrakstur búsins á
markað og bera börnin á bakinu hvert sem
þær fara. Karlarnir vinna léttari störf, t.d. sjá
þeir að mestu leyti um verslun og það er
iangalgengast að sjá karla við að selja eitt-
hvert skran á götum úti. Þeir vinna líka í vist
á heimilum sem geta borgað fyrir þá þjón-
ustu, og þeir vinna þá við matseld og ræsting-
ar á einkaheimilum. Þeir vinna líka sem verð-
ir í verslunum og sem næturverðir í heima-
húsum. Á mörkuðum þar sem handavinna, út-
skurður eða heimilisiðja er seld sést varla
nokkurn tíma kona við sölumennsku eða út-
skurð. Þær virðast þó selja grænmeti og það
sem þær rækta sjálfar í beðunum heima við
hús.
í landinu er tvenns konar menning sem í
fljótu bragði virðist ekki eiga mikið sameigin-
legt - nútímamenning sem tilheyrir þeim
sem hlotið hafa einhverja skólamenntun og
svo gamla þorpsmenningin sem ennþá lifir
góðu lífi. I þorpunum eru það gömul viðhorf
sem ríkja, mörg börn eru mesta virðing sem
nokkrum karlmanni hlotnast og þeir liggja
ekki á liði sínu í þeim efnum. í Malawi eiga
konur að meðaltali tæplega 8 börn og þær eru
ekki gamlar þegar þær eru taldar gjafvaxta.
Einn vel menntaður Malavi sem býr í
Lilongwe sagði mér frá samskiptum sínum
við fjölskyldu sína í þorpinu. Þegar hann kem-
ur í heimsókn verður hann að þola þá niður-
lægingu að yngri bróðir hans fær að borða á
undan honum og hann er spurður álits um
hluti sem hinn menntaði fær ekki tækifæri til
að tjá sig um. Hinar óskrifuðu reglur þorpsins
setja hann á bekk langtum neðar en bróður
hans, eingöngu vegna þess að bróðirinn á
fleiri börn. Menntun og staða eldri bróðurins
gerir ekkert gagn í virðingarstiga þorpsins og
ekki einu sinni tekjur hans sem þó skipta
miklu máli þar sem þorpsbúar lifa að jafnaði
við brún hungurs og vannæringar.
Þorpsbúar eru eins og ein fjölskylda hvort
sem allir eru þar blóðskyldir eða ekki. Það
þykir því sjálfsagt ef einhver flytur í borgina
að öll ættmenni og skyldfólk geti sest upp hjá
þeim og ætlast til þess að þeim sé gefið að
borða og þeir fái að sofa í híbýlum skyld-
mennisins. Þetta veldur því að þeir sem flytja
í borgina geta átt von á að hálft þorpið flykk-
ist inn til þeirra og setjist upp hjá þeim. Ekki
eru gerðar miklar kröfur um þægindi og fólk-
ið hreiðrar um sig á gólfinu eða hvar sem vera
skal enda vant því úr leirkofunum, sem eru of
litlir til þess að þar sé hægt að hafa rúm. Ef
einhver verður veikur fylgir megnið af þorps-
búunum þeim veika á sjúkrahús. Þetta veldur
því að utan við sjúkrahúsin eru gjarnan stórir
hópar fólks sem sitja undir tré og sýna sam-
stöðu með hinum veika. Einnig er það til siðs
að allir sem vettlingi geta valdið séu við jarð-
arfarir. Menn leggja á sig langar ferðir til að
komast í þorpið sitt til að fylgja vinum sínum
og frændum síðasta spölinn.
Efnahagur flestra Malava er ákaflega bág-
borinn enda lifir þjóðin á landbúnaði að mestu
leyti og sá landbúnaður er aðallega stundaður
án nokkurs tæknibúnaðar og ekkert notað
nema handaflið. Skógareyðing og landeyðing
er mikil því menn freistast til að höggva niður
tré til þess að geta eldað og lítið er hirt um að
planta nýjum trjám í staðinn. Landið er víða
rýrt og lítið sem það gefur af sér. Verkfæri
eru ákafiega frumstæð og t.d. er allt gras
skorið með stóram sveðjum og vinnsla á landi
fyrir sáningu unnin með verkfæri sem minnir
á exi með stuttu skafti. Uppskeran er svo sett
við vegarbrún og beðið eftir því að einhver
fari um sem hefur áhuga á að kaupa það sem í
boði er. Þar má sjá kartöflur sem er listilega
raðað í píramíta og sama gildir um aðra
ávexti. í stað þess að setja varninginn í falieg-
ar umbúðir sem við þekkjum á Vesturlöndum
er varan gerð aðlaðandi með því að búa til úr
henni nokkurs konar listaverk.
Menntunarstig landsins er mjög lágt og
þetta land með sínar 11 milljónir íbúa hefur
aðeins einn háskóla. Grunnskólanám er að
vísu ókeypis en þar er ekki skólaskylda og því
fara margir ekki í skóla. Framhaldsskólinn er
ókeypis fyrir stúlkur og er það tilraun til þess
að bæta úr skelfilega lágu menntunarstigi
kvenna. Ólæsi er um 70% og skólar eru ekki
nógu margir til að fullnægja eftirspurn. Þegai'
ekið er um landið má því víða sjá að kennari
og börn sitja undir tré með töflu eina sem
kennslugögn og hænur og kiðlingar spígspora
í kring. Pennar og sápa eru gulls ígildi og
barn sem fær í hendur penna og blað geislar
af gleði eins og sá sem fengið hefur stóran
vinning.
Heilsugæsla er mjög takmörkuð í Malawi
og meðalaldur mjög lágur. Talið er að lífslíkur
kvenna séu liðlega 45 ár en þær deyja margar
mjög ungar af barnsförum og nú upp á
síðkastið úr eyðni. Eyðni er orðin mjög al-
geng í Malawi, ekki síður en í öðrum löndum
Afríku og er hægt að kenna því um að stúlkur
byrja að stunda kynlíf mjög ungar og karlarn-
ir koma víða við. Einnig hefur um það verið
rætt í blöðum nýlega að konur sem ekki tekst
að eignast börn með maka sínum, freisti þess
að prófa fleiri karlmenn í von um að þeim öðl-
ast sú gæfa að fæða nógu mörg börn til að
hækka í virðingarstiganum. Þar sem líkam-
legt ástand íbúanna er svo slakt sem raun ber
vitni deyja þó flestir úr öðrum sjúkdómum en
eyðninni, og era berklar þar einna skæðastir.
Eyðnismitaður einstaklingur hefur litla mót-
stöðu gegn berklum og eru því flestar berkla-
deildir sjúkrahúsanna fullar af eyðnisjúkling-
um.
Heimsókn á Bottom-spítalann í Lilongwe
er lífsreynsla sem erfitt er að má úr huga sér.
Bottom er fyrir þá sjúklinga sem ekki geta
borgað fyrir veitta aðstoð. ÞSSI hefur veitt fé
til að lagfæra sjúkrahúsið og finnst mér þeim
peningum hafa verið ákaflega vel varið. Við
innganginn að þessu spítalahverfi er skilti
með þakklæti til ÞSSÍ fyrir veitta aðstoð.
Spítalinn er ekki eiginlegt sjúkrahús heldur
eru þarna mörg smáhús, hver deild í sérstöku
húsi. En þar sem sjúkrahúsið er í íbúðahverfi
eru engin eiginleg mörk á milli sjúkrahússins
og annarra húsa. Almenningur styttir sér því
gjarnan leið með allt sitt hafurtask um spít-
alasvæðið og erfitt getur verið að koma í veg
fyrir að eitt og annað hverfi. Meðal þess sem
hafði horfið nýlega þegar við komum í heim-
sókn var keðjan sem notuð var til að sturta
niður í einu klósettinu. Það var því ekki hægt
að nota klósettið og engum hafði hugkvæmst
að binda spotta í sveifina - en kannski var
enginn spotti til heldur.
Það voru tveir fulltrúar frá Vinafélagi
sjúkrahússins sem fylgdu mér og Ásgerði um
sjúkrahúsið og einnig slóst í fór með okkur
forstöðukona fæðingardeildarinnar. Fyrst lá
leiðin á fæðingardeildina en þar hafði verið
komið fyrir aflögðum sjúkrarúmum frá ís-
landi sem notuð voru sem fæðingarrúm. Inni
á fæðingarstofunni sem var ofurlítil virtust
vera nokkrar konur að fæða. Og sem við stóð-
um fyrir utan dyrnar kom ung stúlka með
vagn sem á var lítill strangi. Það reyndist
vera barnslík sem hún ætlaði með inn á fæð-
ingarstofuna. Það setti að manni hálfgerðan
óhug að sjá þetta og mér þótti erfitt að sjá að
þetta lík ætti nokkurt erindi inn á stofuna þar
sem konurnar voru að fæða.
Inni á fæðingardeildinni var dimmt og
þröngt, konur sátu á gólfinu og biðu efth ein-
hvei'ju eða lágu á beru gólfínu og sváfu. Erfitt
var að átta sig á því hverjar væru búnar að
fæða og væru að jafna sig og hverjar biðu eft-
ir að fæðingin hæfist. Á þennan spítala koma
aðeins konur sem eitthvað er að, annars fæða
þær heima í þorpi undir handarjaðri þorps-
Íjósmóður eða þeirrar konu sem mest veit um
þessi mál. Samt var okkur tjáð að þarna fæð-
ist um 10.000 börn á ári eða tæplega 30 á dag.
Skurðstofa var þarna á sama gangi og var
okkur tjáð að þar væru um 700 keisaraskurðir
framkvæmdir á hverju ári. Þótt þetta væri
merkt sem skurðstofa gátu allir vaðið þarna
út og inn og læknirinn sem kom út af skurð-
stofunni var í stígvélum sem ekki voru þau
hreinustu sem ég hef séð.
I öðí-u húsi er göngudeild fyrir konur sem
koma í skoðun. Hér hefur ÞSSI einnig lagt
málum lið og byggt skýli fyrir framan göngu-
deildina. Áður en þetta skýli kom höfðu kon-
umar þurft að sitja í brennandi sólarhita eða í
drallusvaði á rigingartímanum. Athygli vakti
einnig að í skýlinu vora steinsteyptir bekkir
og var það hugmynd þýsks kvensjúkdóma-
læknis sem vinnur á Bottom-sjúkrahúsinu.
Talið var víst að væru þama bekkir yrði þeim
strax stolið. Þarna er komin aðstaða fyrir
konurnar að sitja á bekkjum í þumu skýli
hvernig sem viðrar.
Næst lá leiðin á berkladeildina. Þar eru að-
skildar deildir fyrir konur og karla en mikill
fjöldi inni á hverri stofu. Lausleg talning gaf
mér 40 karlmenn inni á lítilli stofu. Konurnar
voru eitthvað færri. Flestir voru í rúmum en
þó voru nokkrir sem lágu á teppum á gólfinu.
Þótt þetta sé berkladeild era flestir þarna
með eyðni og það var líka sláandi að sjá
hversu ungt fólkið var, einkum konurnar.
Geðdeildin er eins og nokkurs konai'
geymsla. Stofurnar eru aflæstar en bak við
húsið, svo og bak við berkladeildina, voru
steinsteyptir garðar og því nokkuð snyrtilegt
þar og auðvelt að halda hreinu með því að
sópa og skvetta vatni.
Okkur vai’ sýnd hreinlætisaðstaðan þarna
og virtist hún vera heldur framstæð en þó var
þarna allt hreint. Af samtölum við þá sem
þekktu aðstæður fyrir og eftir lagfæringar
sem ÞSSÍ hafði látið gera mátti sjá að miklar
breytingar höfðu orðið á til batnaðar. Áður
voru þarna opin moldarsvæði sem urðu að
svaði á rigningartímanum. Meðfram runnu
svo opin frárennsli og daunninn þar af leið-
andi óbærilegur. Eftir lagfæringar var þarna
svæði sem fólk gat setið á og gengið um. Geð-
deildarhúsið hafði einnig verið málað og leit
því betur út en hin húsin sem era mjög illa
farin og lítið við haldið.
Fyrir utan sjúkrahúsið var urmull af fólki
sem engin leið var að átta sig á hvaða erindi
átti þarna. Sumir voru þó augljóslega að sjá
um mat handa sjúklingunum en það er ekki til
siðs að sjúkrahúsið sjái sjúklingum sínum fyr-
ir nægilegum mat. Það verða ættingjarnir að
gera. Aðrir áttu einfaldlega leið þarna um og
styttu sér leið yfir lóðina milli berkladeildar-
innar og fæðingardeildarinnar. Víða lá fólk á
mottum utan dyra og var ekki hægt að sjá
hvort þetta voru sjúklingar eða bara þreyttir
vegfarendur! ►
f
LESBÓK MORGUNBIAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 3. JANÚAR 1998 9