Lesbók Morgunblaðsins - 03.01.1998, Síða 14

ÞORDIS BJÖRNSDOTTIR
I HÚMI NÆTUR
Um þögul strætin þokan læðist,
þungbúin og köld í senn, -
á ferli sjást í fölu skini
forynjur og fallnir menn.
Ur skúmaskotum skuggar gægjast,
skima eftir eigin mynd,
en eyðast er í fjarska fanga
forðum drýgða dauðasynd.
í næturrökkri reika sálir,
reifaðar í eigin vöf,
og fikra sig í flótta lífsins
framá hugans ystu nöf;
íhugarvíl þærhorfa
niðrí hyldýpið sem gín
og óska þess að gapið geymi
gleymda hugarsýn, -
en stjörnurnar þá hrapa himni af!
- Þær hrapa
gegnum silfrað skýjatraf
og laufga allar nakta næturgrein,
... nema ein
- sem aldrei skein.
Nóttin brátt þó býst til ferðar,
bregður um sig þokuslá
ogfelur sínum faldi undir
föla mynd sem enginn sá.
Hún blæs á bjarta himnaloga,
bergir dagsins guðavín
og mannsins óra máir út
uns máttur hennar dvín.
Og tungl, sem áður sáði
silfurgliti,
sameinast nú
hægum
vængjaþyti.
Höfundurinn er nemandi í MR.
ORÐAFORÐI 10
BADMINTON OG HNIT
EFTIR SOLVA SVEINSSON
kom Loftur svo austur í Hrífunes að heim-
sækja systur sína og fjölskyldu hennar. Fer
fáum sögum af umræðum í Hrífunesi um
þessi mál. Einar bóndi gefur þess engan kost
að fara til Ameríku, eða taka trú mormóna
og styðja synir hans, Jón síðar bóndi í Hem-
ru og Bjami síðar prestur á Mýrum, hann
'eindregið.
Guðrún kona Einars tók hins vegar þann
kost að fara með bróður sínum til Utah
ásamt dætrum sínum Helgu og Þorgerði og
fósturdóttur sinni Gróu Þorláksdóttur. Gísli
vildi ekki yfirgefa föður sinn að svo stöddu
var enda talið að hann vonaði að geta talið
honum hughvarf síðar. Má nærri geta hvílík
átök hafa orðið á Hrífunesheimilinu um þetta
mál.
Þess má geta að engin fátækt var í búi í
Hrífunesi og Einar bóndi var vel virtur í
sveitinni. Eftir burtfór konu sinnar bjó Ein-
ar með ráðskonum.
Hödur Magnúsdóttir frá Skógsnesi í Gaul-
verjabæjarsókn var ráðskona í Hrífunesi frá
1875-90. Með henni átti Einar soninn Einar
f. 1877, hann drukknaði í Svínadalsvatni 23.
júlí 1899. Einar í Hrífunesi dó 25. nóv. 1890.
I för með Lofti þegar hann fór vestur með
systur sína og dætur hennar var kona er
hafði unnið við matreiðslu fyrir sjómenn í
Vestmannaeyjum, Halldóra Arnadóttir.
Halldóra var frá Undirhrauni í Meðallandi,
glæsöeg kona, eftir því sem heimildir segja.
Hún var þá þrítug en Loftur sextugur. Ekki
eru ótvíræðar heimildir fyrir því að þau hafí
gifst í Vestmannaeyjum en líklegt er það. I
Vesturfaraskrá Háskóla Islands er Halldóra
talin gift kona er hún fer til Ameríku. I Vest-
mannaeyjum dvaldi um þetta leyti hálfsystir
Halldóru, Marín Halldórsdóttir, sagt var að
Halldóra hafi hvatt systur sína til vesturfar-
ar, mun hún hafa haldið sambandi við hana
og stutt hana til vesturfarar. Marín var
vinnukona í Svaðkoti í Eyjum 1870. Hún var
vinnukona á Undirhrauni 1873-5, á Steins-
mýri 1875-77, var vinnukona í Einarshöfn á
Eyrarbakka næstu ár og fór tiþUtah sam-
kvæmt Vesturfaraskrá Háskóla Islands árið
1881. Sagt var að Halldóra systir hennar hafi
hvatt hana og jafnvel styrkt Marínu til ferð-
arinnar. Sumar heimildir telja að það hafi
verið Hildur systir Halldóru er var með
henni í Eyjum og auðvitað hefir hún getað
farið þangað á vertíð. En hún var ráðskona á
Auðnum um þetta leyti og dvaldi ekki til
lengdar í Vestmannaeyjum. Haödóra og
Marín koma báðar til Eyja 1870. Nokkrar
fjölskyldur fóru til Utah sama ár og Marín,
frá Reykjavík og nágrenni þar á meðal Ei-
ríkur frá Bninum og Þorsteinn Jónsson lög-
regluþjónn í Reykjavík, kona hans var Sig-
ríður bróðurdóttir Einars í Hrífunesi.
Halldóra Ólafsdóttir, móðir þessara
systra, var tvígift. Fyrri maður hennar var
Arni Asgrímsson, þau áttu sex böm sem
lifðu. Yngstar bama þeirra vom þær Hildur
og Halldóra. Hildur giftist og bjó í sveitinni,
afkomendur hennar búa í Efri-Ey enn í dag.
Ami dó 1846 og næsta ár giftist Haödóra
Ólafsdóttir seinni manni sínum, Haödóri
Eyjólfssyni. Attu þau tvær dætur, Marínu og
Þuríði. Þuríður missti mann sinn í sjóinn frá
6 ungum dætmm, yngsta dóttirin var á
fyrsta ári. Þuríður var amma mín og hefir
mér þessvegna verið þessi saga hugstæð.
Móðir mín talaði oft um þetta. Marín móðir
mín kom í Búlandssel í Skaftártungu um
1887, þegar faðir hennar dmkknaði við Eyr-
arbakka. Þar bjó þá ekkja, Þorbjörg Jóns-
dóttir frá Búlandi, með syni sínum Jóni Þor-
leifssyni. Sr. Bjarni Einarsson á Mýmm,
sonur Einars í Hrífunesi, giftist síðar föður-
systur minni Guðrúnu Runólfsdóttur í Holti
á Síðu. Móðir mín þekkti vel alla Skaftár-
tungumenn á þessum ámm, en hún dvaldi í
Búlandsseö fram um tvítugsaldur. Þessi ör-
lagasaga frá Hrífunesi hefir þá verið ööum
Skaftártungumönnum í fersku minni. Bænd-
ur og vinnumenn í sveitinni höfðu oft þann
hátt á að fara í útreiðartúra um helgar. Oft
var riðið norður í Tungu og var þá ekki farið
hjá garði í Búlandsseö. Menn vom glaðir,
fóm í leiki, glímdu og sungu.
Loftur Jónsson lést af slysföram skömmu
eftir að hann kom heim úr trúboðsferðinni til
íslands. Þegar það fréttist að Hrífunesi varð
Einar hræddur um konu sína og dætur og
sendi Gísla son sinn til Utah til að sækja þær
mæðgur. Þá var Guðrún orðin svo heilsulítil
að henni var ekki treyst til erfiðra ferða
heim. Heimkoma dætranna kom ekki tö
greina, þær munu hafa unað hag sínum vel
og Helga var í þann veginn að giftast. Gísli
tók nú þann kost að setjast að vestra og
hugsa um móður sína og yngri systur. Hann
skrifaði fóður sínum og útskýrði þetta fyrir
honum. Féll Einari þetta þungt en mun hafa
viðurkennt sjónarmið Gísla. Guðrún kona
hans varð að sitja þar sem hún var komin.
Hún andaðist 4. des. 1878. Gísö Einarsson
kvæntist íljótlega Halldóm, ekkju Lofts
móðurbróður síns, og settist í bú hans.
Heimildarmenn Þorsteins Þ. Þorsteinssonar
telja að Gísli hafi ekki verið mikið hneigður
fyrir búskap en að eðlisfari mikið fyrir lækn-
ingar. Hann stundaði dýrlækningar, var
mjög hjálpsamur, miköl kirkjumaður og
„höfðingi í lund og gestrisinn".
Þegar Marín, hálfsystir Halldóm, kom
vestur kvæntist Gísli henni líka, var því
kvæntur tveimur systmm og átti börn með
báðum. Af sjö börnum Gísla komust tvær
dætur og tveir synir til þroska. Þau vora:
Loftur Bjarnason B.Sc. MA 1879-1939
„merkur maður og vel látinn“. Hann var
skólastjóri við búnaðarskóla, síðan fræðslu-
málastjóri, mikid námsmaður. Hann var
sendur til íslands í trúboðsferð rúmlega tví-
tugur og dvaldi á Islandi á fjórða ár. Hann
sótti tíma í Latínuskólanum, fudnumaði sig í
íslensku og nam önnur norðurlandamál. Þeg-
ar Loftur kom heim frá íslandi 1906 kvænt-
ist hann Ida Florence Holladay. Þau áttu sex
börn, meðal þeirra vom Joanna, kennslu-
kona í Salt Lake City, Sarah, hjúkrunarkona
í Glandae Kaöfomíu, John, trúboði í kirkju
mormóna í Þýskalandi, og Loftur L. Bjama-
son BA, MA sem mörgum íslendingum var
kunnur vestan hafs og austan. Hann hefur
auk háskólagöngu í Ameríku og Þýskalandi
tvisvar verið við nám í Háskóla íslands, og
starfaði sem háskólakennari. Kona hans er
Ruth Aiexander frá Renton, Washington. -
Magnús Bjamason, sonur Gísla, beið bana af
slysi í kolanámu í Sunni Side 1916.
- Helga Gísladóttir átti Elías Jones.
Fjögur börn þeirra, Alic, Dora, Dena og
Helga útskrifuðust úr kennaraskóla - Dena
Gísladóttir átti W.J. Brown, fimm böm
þeirra. Ellen, Lois, Dora, Pearl og Donna
luku háskólanámi.
- Helga Einarsdóttir átti danskan mann,
Andrew Eklund Nelson. Þau áttu fjögur
böm, sonur þeirra var Josep Nelson lögmað-
ur.
- Þorgerður Einarsdóttir átti enskan
mann, George D. Sneö. Þau áttu tvær dætur,
Hönnu og Mörtu. Sneö varð skammlífur og
ól Þorgerður dætur sínar upp ein, auk þess
ól hún upp son Gróu fóstursystur sinnar.
Gróa dó ung en var gift Júöusi Jónssyni
prests Bjarnasonar, hálfbróður Bjarna frá
Vogi og þeirra systkina. Þessi sonur Gróu og
fóstursonur Þorgerðar var Júlíus Beamsson
hagfræðiprófessor í Salt Lake City. Þor-
gerður dó 15. maí 1946.
Gísli var sendur til Islands í trúboðsferð
árið 1882 ásamt öðmm manni. Hann kom þá
í Hrífunes að heimsækja föður sinn. Sagt var
að Einar hafi harðbannað honum að ræða
um mormónatrú á sínu heimili en annars hafi
farið sæmilega á með þeim. Gísli veiktist af
taugaveiki strax eftir komuna til landsins og
var varla hugað öf um skeið. Ekki mun hafa
orðið mikill árangur af trúboði þeirra félaga,
enda líklega lítið reynt á það. Strax þegar
Gísö varð ferðafær vegna veikindanna, fór
hann vestur aftur. Gísli missti heymina í
veikindunum og fékk hana ekki aftur.
Þegar Útah gerðist fylki í Bandaríkjum
Norður-Ameríku var fleirkvæni bannað og
var því banni fylgt eftir. Þá flutti Marín til
Kanada og var þar um tveggja ára bil, en
kom þá aftur til Gísla og Halldóm og mun
ekki hafa verið amast við því. Ekkert er vit-
að um dvöl hennar í Kanada.
Gísli frá Hrífunesi lifði báðar konur sínar.
Hann andaðist 17. ágúst 1934. Marín dó 18.
des. 1926 og Halldóra þremur ámm síðar,
27. janúar 1929.
Sr. Kristján Róbertsson sem var prestur í
Kanada um skeið gerði sér ferð til Útah og
dvaldi þar nokkra mánuði. Hann kynnti sér
landnám mormóna í Útah og landnám Is-
lendinga þar, sem aðaöega var frá Vest-
mannaeyjum, Vestur Skaftafells- og Rangár-
vallasýslum. Hann ræddi við afkomendur
landnámsmanna. Geta menn kynnt sér nán-
ar landnám mormóna í Útah og þátttöku Is-
lendinga í því í bók hans „Gékk ég yfir sjó og
land“. Þetta var fyrsta landnám Islendinga í
Ameríku. Um svipað leyti fóra nokkrar ís-
lenskar fjölskyldur til Brasilíu og settust þar
að. Eftir 1870 hófust vesturferðir þúsunda
Islendinga til Kanada og Bandaríkjanna.
Heimildir:
Porsteinn P. Þorstcinsson: Saga Islendinga í Vestur-
heimi, Útah farar, II bíndi. Winnipeg 1943.
Júníus H. Kristinsson: Vesturfaraskrá Háskóla Islands
1870-1914. Útg. Sagnfræðistofnun Háskóla fslands.
Björn Magnússon: Vestur-Skaftfellingar, I-IV. bindi.
Finnur Sigmundsson: Vesturfarar skrifa heim. Úr bréf-
um Vestur-íslendinga.
Höfundur er fyrrverandi bóndi í Holti í Skaftórhreppi.
Badminton er heiti á íþrótt og hefur verið
kallað hnit á íslensku, en erlenda orðið er þó
meira notað. Iþróttin er komin frá Indlandi,
barst til Evrópu með enskum liðsforingjum
sem gegndu herþjónustu austur þar. Hnit var
fyrst leikið á Englandi árið 1873 undir heitinu
poona. Hertogipn af Beaufort hafði áhuga á
þessum leik og kynnti hann á herragarði sín-
um í Gloucesterskíri, Badminton House. Bad-
minton merkir nánast tún Böðmundunga, en
Böðmundungar eru niðjar Böðmundar sem
væntanlega hefur erjað bleika akra í fymd-
inni þar sem afkomendur hans strengdu net
yfir tún og slógu fjaðrabolta á sólskinsríku
síðdegi eftir tedrykkju. Hnit varð fljótlega
vinsæl íþrótt og hefur lotið sömu reglum síðan
1901.
Yfirskrift þessa pistils er málsháttur sem
kunnur er úr fornu máli í svolítið breyttri
mynd: Ongum er alls léð né alls varnað
(Nikulás saga). Styttri myndin Engum er alls
vamað er kunn úr Maríu sögu. Merkingin er
augljós „allir hafa eitthvað til bmnns að bera;
enginn getur allt né heldur er til aös ófær“ og
minnir málshátturinn svolítið á orð Gunnars í
Njáls sögu: Hefir hver til síns ágætis nokkuð.
I málshættinum er notaður lh.þt. af sögn-
inni ljá en beyging hennar er nokkuð á reiki í
nútímamáö. I fornu máö er algengasta beyg-
ing hennar eftirfarandi: ljá-(lér/ljær)-léði-léð.
Þessi beyging hefur haldist að mestu óbreytt
fram til okkar daga, þó þannig að nútíðin lér
er nánast horfin. Þannig má finna dæmi eins
og: Hún ljær ekki máls á því að víkja og hann
léði ekki máls á því að semja. Samhöða þess-
ari beygingu hefur önnur beyging skotið upp
kollinum: ljá-(?ljáir)-?ljáði-ljáð. Það er eink-
um lh.þt. léð sem fær keppinautinn Ijáð (19.
öld) og í nútímamáli bregður fyrir þátíðinni
ljáði í stað léði og nútíðinni ljáir í stað ljær.
Margir munu kunna þessum breytingum iöa
enda em þær tiltölulega nýjar af nálinni og
þær er ekki að finna í orðabókum.
Breytingamar má rekja til þess að í ís-
lensku er að finna ýmsar sagnir með svipað
hljóðafar en annars konar beygingu, t.d. spái-
(spáir)-spáði-spáð, gá-(gáir)-gáði-gáð og þrá-
Hnit er dregið af sögninni að hníta sem
beygðist hneit-hnitum-hnitið eða eins og líta,
bíta, síga og fjöldi annarra sagnorða. Hníta
merkir að rekast á, hæfa; Færeyingar segja
níta í merkingunni stinga, svíða, og svíður
menn víst eftir að þeir hafa rekist á. Hnit
merkti árekstur að fornu og er í sjálfu sér
gott orð um íþróttina, þótt þar slái menn
fjaðrabolta fremur en rekist á hann!
Sögnin kemur fyi-ir í Heimskringlu, í Ólafs
sögu helga. Þormóður Kolbrúnarskáld fékk
ör í hjartastað og mælti: „Hneit þar“ og mætti
útleggja sem þar hefði örin hæft markið. Síð-
an ávarpaði hann konur og orti vísur áður en
hann gaf sig guði á vald.
(þráir)-þráði-þráð, sbr. enn fremur sagnirnar
afmá, dá, lá, sá, strá, útkljá og þjá. Þótt flest-
ar á-sagnir beygist veikt (dá-dáir-dáði-dáð) er
ekki þar með sagt að beygingarmunstrið sogi
allar slíkar sagnir til sín. I þessu sambandi
má t.d. nefna sagnimar ná-(nær)-náði og þvo-
(þvær)-þvoði, sbr. einnig tjá og téður.
En breytingar á notkun sagnarinnar ljá ná
ekki aðeins til búnings heldur hefur fallstjórn
hennar einnig breyst. I fornu máö stýrði hún
jafnan þágufalli og eignarfalli, t.d. ljá ein-
hverjum hests og úr íslensku Hómilíubókinni
eru dæmin: Þeir eru sumir, er mikillar
hyggjendi [,,visku“] er Iéð og ljá einhverjum
lífs. I síðari alda máli stýrir sögnin hins vegar
þágufalli og þolfalli, ökt og sögnin að lána.
Hin forna notkun helst enn í ýmsum föstum
samböndum, t.d. í orðatiltækinu Ijá máls á e-u
þar sem ávallt er notað eignarfall.
Tungumál breytast í tímans rás og mál-
kennd og málvenja ræður hvaða breytingar
ná að festa rætur. Sjálfum finnst mér rétt að
sýna íhaldssemi í málfarslegum efnum.
Oþarft er að taka öllum breytingum tveim
höndum. Besti kosturinn er þó að mínu mati
sá að reyna að skýra breytingarnar og tefla
fram dæmum, málnotendur kveða síðan upp
sinn dóm.
Höfundurinn er prófessor við Hóskóla íslands.
Höfundurinn er cand. mag. í íslensku.
MERGUR MÁLSINS 22
ENGUM ER ALLS
VARNAÐ (NÉ ALLS LÉÐ)
EFTIR JÓN G. FRIÐJÓNSSON
1 4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 3. JANÚAR 1998