Lesbók Morgunblaðsins - 07.03.1998, Page 6

Morgunblaðið/Arni Sæberg
MATTHÍAS Viðar Sæmundsson
LEIT SEM BOÐAR
NÝJA HEIMSMYND
Hvað er að gerast í húmanískum fræðum hér á landi?
Ef marka má greinaskrif undanfarna mánuði virðist að
minnsta kosti ekki vera mikið samkomulag um aðferðir
á þeim bæ. ÞROSTUR HELGASON ætlar á næstunni
að þreifa á púls nokkurra íslenskra fræðimanna
og kanna hvort lífsmark sé með þeim eftir átökin.
Fyrstan hittir hann fyrir Matthías Viðar Sæmundsson,
dósent í íslenskum bókmenntum.
MARGIR hafa einblínt á
trén og fordæmt skóg-
inn, talað hefur verið
um vondar öfgar og er-
lenda stælingu, nú síð-
ast Michel Foucault og
Jacques Derrida, sem
eiga að hafa haft niður-
brjótandi áhrif á heimska menn, enda kunna
Frakkar ekki að hugsa rökrétt eins og allir
vita. En þeir sem gaspra hæst vita venjulega
afskaplega fátt. Það er ekkert að erlendum
áhrifum. Islensk fræði eru hluti af alþjóðleg-
um fræðaheimi; nýjar hugmyndir um sögu,
bókmenntir og samtíð eiga erindi við okkur
þótt þær komi að utan. Eða eigum við
kannski að takmarka rannsóknir við upp-
skriftir og endurtekningar."
Matthías Viðar Sæmundsson gefur ekki
mikið fyrir þá gagnrýni sem heyrst hefur úr
norðlægu homi á póstmódemismann í vetur.
Matthías er dósent í íslenskum bókmenntum
við Háskóla íslands. Hann er einn hinna fjöl-
mörgu fræðimanna sem hafa markvisst nýtt
sér kenningar póstmódemista í rannsóknum
sínum og er framlag hans til þriðja bindis ís-
lensku bókmenntasögunnar, sem Mál og
menning gefur út, gott dæmi þess. Sumir
hafa gagnrýnt nálgun Matthíasar í bókinni
og jafnvel fundið sérstaklega að því að einn
heimspekingur komi þar oftar fyrir en aðrir,
það er að segja Michel Foucault.
„Fræðirit Foucaults hafa vakið frjóan
áhuga á sögulegum bókmenntarannsókn-
um,“ segir Matthías þegar ég minnist á
þessa gagnrýni, „til dæmis hér á landi. Menn
hafa tekist á við þau í gagnrýnu ljósi, endur-
skoðað áður sjálfsögð viðhorf, fjallað um
gömul vandamál undir nýjum sjónarhornum.
Fyrir nokkrum árum litu háskólastúdentar
ekki við sögu af slíku tagi, sautjánda og átj-
ánda öld voru leiðinleg fomeskja í þeirra
augum en á því hefur orðið gjörbreyting; rit-
gerðir og bækur eru að koma út, gróskan er
meiri en nokkru sinni í íslenskum fræðum á
þessu sviði. Ég leyfi mér að rekja það meðal
annars til „erlendra spillingaráhrifa". Þau
hafa stuðlað að sjálfsgagnrýni, rofið einangr-
un og eflt fræðilega vitund, gert fólki ljóst að
margt var ósagt, illa sagt eða órannsakað, að
endurmats og þekkingarleitar var þörf, að ís-
lenskum fræðum lauk ekki með Sigurði Nor-
dal þótt skrif hans væru frábær mörg hver.
Hefðbundin viðhorf standa auðvitað fyrir
sinu, þau geta verið verðmæt og frjósöm eins
og nýlegar ævisögur sýna, stundum nauð-
synleg, en þar fyrir má ekki loka huganum
fyrir nýbreytni og grósku nútímafræða. Þau
em vitanlega full af oftúlkunum, þröngsýni,
mistökum og skekkjum en það gildir líka um
hin hámerkilegu skynsemisfræði sem ekki
má hrófla við án þess að andlegu blindingj-
amir snúist reiðir til vamar með miklu þusi,
sem snýst um þetta: það sem við ekki skilj-
um nú þegar hlýtur að vera vitleysa, það sem
ekki verður sagt með margþvældum orðum
er merkingarlaust, þeir sem líta lífið öðram
augum en við era fáráðlingum verri!“
Eitthvað hafa menn líka talað um að þessi
nýju fræði eigi eftir að sanna sig, að þau eigi
enn eftir að ganga i gegnum hreinsandi eld
gagnrýnnar umræðu og því sé enn öraggast
að halla sér að hinu gamla og viðurkennda
við ritun bókmenntasögu. Er þetta ekki
óþörf varkámi?
„Það vill gleymast að það gamla og viður-
kennda er líka reist á kenningum," segir
Matthías, „afstöðu sem einu sinni þótti afleit
og framandleg, viðhorfum sem þróuðust í til-
raunum og deilum, sem opnuðu nýja sýn og
höfðu í för með sér uppgötvanir. Þannig
„sönnuðu“ þær sig. Hið sama gildir um við-
horf og aðferðir nú á dögum; við hljótum að
taka áhættu hvað varðar tækni, hugtök og
niðurstöður, enda er endanleg sannindi tæp-
lega að finna. Bókmenntaleg sagnfræði hlýt-
ur auk þess að vera stöðugum breytingum
háð því hvert nýtt verk breytir sögunni allri,
eins og T. S. Eliot orðaði það. Bókmennta-
saga III ber skýr merki þessa því í henni er
ekki aðeins reynt að endurskoða hefðbundið
mat heldur er tekið tillit til nýgamalla texta,
verka sem höfðu gleymst í handritasjóðum
eða töldust ekki til umtalsverðra bókmennta.
Ritið er í mínum huga hluti af nýjunarferli
sem stendur enn yfir því eftir er að skoða
ógrynni handrita út frá reynslu og aðferðum
samtímans. Eg vona því og geri allteins ráð
fyrir að Bókmenntasaga III verði, þrátt fyrir
stærð sína, úrelt áður en langt um líður -
sem er hið besta mál, ekki satt?“
Hvað er að gerast?
En hvað er að gerast í íslenskum bók-
menntafræðum? Era þau ekki í mikilli
deiglu? Era þessi átök á milli hefðar og ný-
sköpunar, sem virðast vera óvenju hastarleg
nú, ekki frjó?
„Það er meira líf í tuskunum en oft áður,
held ég,“ segir Matthías, „enda hefur komið
fram hópur ágæts fræðifólks sem bæði hefur
sérvisku og eldmóð til að takast á við bók-
mennta- og fræðaarfinn. Þá hefur útgáfa rita
um íslensk fræði verið óvenjulega fjörleg að
undanförnu svo útlitið er fremur bjart. Hitt
er annað mál að ungu fræðafólki bjóðast ekki
mörg tækifæri til að sinna rannsóknum,
doktorsnám við háskólann er í hálfgerðu
skötulíki, fáar stöður era í boði og launakjör
slæm enda hafa mörg góð efni leitað í annars
konar störf; kennslu, leikhús, fjölmiðlun og
auglýsingagerð, svo dæmi séu nefnd. Slíkt
ber auðvitað ekki að lasta. Nám í bókmennt-
um og íslenskum fræðum er mjög gott veg-
amesti til margs konar starfa í þjóðfélaginu
en það getur verið blóðugt að sjá ungt fólk
hverfa af fjárhagsástæðum frá starfi sem
það er nánast fætt til. Það er samt engin
ástæða til að berja sér til blóðs og tára. Við
erum ekki vön því að leggja árar í bát þótt
lítið veiðist einn daginn, vertíðin heldur
áfram og á eftir henni enn aðrar. Mig langar
í þessu samhengi að nefna starfsemi Félags
um átjándu aldar fræði. Það hefur haldið
fjölda málþinga á seinustu áram við ótrúlega
mikla aðsókn, auk þess sem það er núna að
opna rafrænt tímarit, Vefni, á veraldarvefn-
um. Það er kannski til marks um lífsmarkið
sem ég nefndi áðan.“
Fræðafælni
Matthías segist hins vegar verða var við
ákveðna fræðafælni sem endurspeglist með-
al annars í þeim furðu algenga misskilningi
að bókmenntafræði og dægurgagnrýni í fjöl-
miðlum séu eitt og hið sama.
„Svo er auðvitað ekki,“ segir Matthías,
„menn læra í sjálfu sér ekki til ritdómara í
heimspekideild þótt þeir fremstu hafi komið
þaðan. Samt er þess stundum krafist að
fræðimenn tali og skrifi eins og fjölmiðlafólk
í tímahraki, reki söguþræði og klíni tilfinn-
ingaglassúr yfir allt saman, einlægnislegir til
augna og munns, skömmóttir fagurkerar,
helst dálítið skrítnir, innfjálgir og hugtaka-
fælnir. Slíkir menn era auðvitað nauðsynleg
póesía út af fyrir sig en tilfmningasemi, sönn
eða ósönn, getur tæplega komið í stað raun-
veralegrar gagmýni og rannsókna.
Fræðafælni er annars merkilegt fyinr-
bæri. Þetta gýs upp með reglulegu millibili í
fjölmiðlum, amast er við sértæku tungutaki,
flóknum hugmyndum og kenningasköpun
fræðimanna í nafni einhvers sem á að vera
hreint, við hvers manns hæfi og einfalt. Þá er
auðvitað gert ráð fyrir því að einfeldni og al-
menningur rími saman; fræði mega ekki út-
heimta þekkingu, orðaforða og heilabrot,
heldur á að segja allt í dagsljóssstíl svo það
skiljist strax án umhugsunar. Þetta tekur
stundum á sig skoplegar myndir, einkum
þegar uppflosnaðir háskólastúdentar í blaða-
mannastétt eiga í hlut því þeir virðast stund-
um eiga harma að hefna og sjást oft og tíðum
ekki fyrir. Niður með alla bókmenntafræði,
er jafnvel sagt, hún hefur aldrei verið nein-
um til gagns og þrifa - svo er geipað og
gasprað þangað til menn standa á öndinni.
Þetta lýsir andlegri fátækt, finnst mér,
stundum menntafjandskap og dekri við flata
fáfræði en framar öllu ákveðinni tegund
heimsku sem má skopast að en getur verið
dapurleg þegar hún kemur fram hjá rithöf-
6 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 7. MARZ 1998