Lesbók Morgunblaðsins - 07.03.1998, Síða 7

undum sem eiga að vita betur. Halldór Kilj-
an Laxness var til dæmis kvaddur um dag-
inn með ósk um að verk hans yrðu ekki við-
fangsefni fræðilegra rannsókna. Svona tala
aðeins höfundar sem ekki vilja, eða hræðast,
gagnrýna lesendur af einhverjum ástæðum.
Svipað viðhorf kom fram í viðtali við ungt og
efnilegt sagnaskáld sem lagt hafði stund á
bókmenntanám við Háskóla íslands um sein-
ustu jól. Hann sagði að námið hefði jafnvel
ekki skemmt fyrir sér. Jafnvel ekki! sagði
hann, eins og skáldgáfan sé uppspretta dul-
arfullrar snilldar sem ekki má flekka með
gagnrýnni hugsun og lærdómi. Þetta hét
rómantík fyrir hundraðogfimmtíu árum en
kallast núna naívismi og er alls staðar að-
hlátursefni nema hér á landi, enda gekk T. S.
Eliot frá henni fyrir mörgum árum: skáld á
að afla sér eins mikillar bókmenntaþekking-
ar og unnt er, sagði hann, þroska með sér
fortíðarvitund alla sína starfsævi, með svita
og tárum ef svo ber undir; skáldskapur er
nefnilega líka iðn og vitneskja, sagði hann,
þrotlaus glíma í hugsun og máli við allt sem
áður hefur verið skrifað. Þegar þau orð eru
höfð í huga verður gaspur fyrrnefndra höf-
unda enn firrukenndara en ella en stundum
finnst manni það spegla alltof almennt við-
horf á meðal fólks sem fæst við skáldskap.
Það hefur búið sér til viðkvæma ímyndun um
eigið ágæti, þolir ekki eða tortryggir gagn-
rýna umræðu, enda finnst því væntanlega
allt hafa verið sagt, engu sé við að bæta, en
lesendur eru þá óþarfir nema til skjalls og
tilbeiðslu. Þetta er bæði mennskt og hjart-
næmt, öll berum við okkar bresti, en kannski
þurfum við öðru vísi höfunda, menntuð og
fordildarlaus skáld sem eru sér meðvitandi
um möguleika, sögu og þekkingargildi skáld-
skapar, að fagurfræði og ábyrgð geta farið
saman, að bókmenntir eru ekki einungis geð
og hrifnæmi, stílbrögð og tilgerð. Það dýpk-
ar allavega ekki neinn að agnúast út í fræði-
lega hugsun, þekkingu og bókmenntanám;
slíkt gerir hvern mann heimskari en hann
þarf að vera.“
Gagnrýni og samlími
„Bókmenntasaga samtimans kann að vera
óhugsandi verkefni,“ heldur Matthías áfram,
„fjarstæða í sjálfri sér, en áhugafólk og
gagnrýnendur glíma samt við hana, stundum
af undraverðu sjálfsöryggi; skáldum og rit-
höfundum er stöðugt raðað í einhvers konar
stjömuljósastiga, hátíðleg verðlaun eru veitt
og hvergi spöruð mikilfengleg lýsingarorð.
Þá gleymist gjarnan að bókmenntaleg verð-
mæti eru háð tíma og aðstæðum. Tökum
dæmi. Fyrir um öld hélt þjóðin varla vatni af
hneykslun yfir ungum rithöfundum í Kaup-
mannahöfn, enda þótti myndin ófögur: þeir
sem ekki förguðu sér úr vesaldómi um og
eftir tvítugt, stríðuppgefnir á sál og líkama,
voru fluttir hreppaflutningum til landsins,
oft ærulausir og stórskuldugir og máttu telj-
ast heppnir gætu þeir logið sig upp á kven-
mann eða lagst yfir blaðsnepil norður í
raskati; að minnsta kosti gátu þeir ekki unn-
ið fyrir sér eins og annað fólk, stritað með
erfiði, prédikað guðsorð eða skrautskrifað
erfiljóð; þetta voru snarvitlausir menn,
sögðu sumir, sem veltu sér upp úr kiámi,
sora og óþverrahætti.
Þessar sálsjúku andhetjur hafa núna verið
leiddar til bókmenntalegs öndvegis. Skáldið
sem um var sagt að hefði dauðari augu en
aðrir menn skipar nú virðulegan sess sjáand-
ans í íslenskri menningarsögu; andhetjurnar
hafa breyst í stórmenni sem sungið er lof í
skólabókum. En er alveg víst að hugmyndir
okkar um andleg stórvirki séu í réttara hlut-
falli við raunveruleikann en fordæmandi
skammsýni hinna dauðu? Ráðast viðhorf
okkar ekki einnig af tilfinningahlöðnum hug-
myndum um skáldlega og andlega snilld,
hugmyndum sem bylgjast og falla? Erum við
ábyggilega víðsýnna eða skilningsríkara fólk
en þeir sem skelltu hurðum á Gest Pálsson
forðum? Og er samtíðin ekki alltaf afleitur
dómari í eigin sök?
Það má hafa gaman af tilfinningaþrungnu
skjalli og stjömuljósagjöfum en ósköp getur
slíkt vesen orðið hallærislegt þegar sjálfs-
gagnrýni og nauðsynlegt raunsæi skortir.
Það virðist auk þess vera almennt viðhorf að
„meira sé betra“, hvort sem um peninga eða
orð er að ræða, eins og sjá má á dýrkun
skáldsöguformsins umfram aðrar bók-
menntagreinar. Nú á dögum þarf jólagjöf að
ná ákveðnum blaðsíðufjölda til að teljast ein-
hvers virði, enda þykir sá sem setur saman
loginn og málhaltan langhund í lausu máli
fréttaverðari en þeir sem skrifa sig inn að
merg og beini í ljóðum og smásagnalist, alla-
vega ef miðað er við umfjöllun fjölmiðla;
byrjendur í sagnagerð fá meira rými en okk-
ar bestu ljóðskáld. Þetta er dálítið skrítið
finnst mér og til dæmis um tómleika, einkum
sé til þess tekið að sáralítið kemur út af
skáldsögum sem dýpka lífsskilning, vinna
gegn útkjálkahugarfari og skipta raunveru-
legu máli, alla vega frá mínum sjónarhóli.
Það er kannski ljótt að segja það en mér
dettur alltaf Hannes Arnason prestaskóla-
kennari í hug þegar vegsömunin rís sem
hæst. Það er sagt að hann hafi eitt sinn atast
upp úr for á götu, sem honum líkaði mjög illa
enda annálaður þrifnaðarköttur, og brá hann
þá til þess ráðs að binda snýtuklút um höfuð-
ið til að enginn tæki eftir fótunum.
Ég gat áðan um fræðafælni, vanmat á
þekkingu og lærdómi, en hún tengist list-
rænni mærð, innihaldsleysi og hóflausri upp-
hafningu á óbeinan hátt. Upphafning er
nefnilega stórhættuleg skáldskap, eins og
Árni Björnsson læknir hefur bent stór-
skemmtilega á, henni getur slegið inn í sálar-
lífið og þar með ritvopnin úr höndum manna.
Hvaða skáldsagnahöfundar skipta til dæmis
máli í almennri menningar- og þjóðfélagsum-
ræðu núna; þeir eru sárafáir, því flestir eru
önnum kafnir við að þægjast mörgum og
vera „inni“, makráðir fyrir aldur fram hafi
þeir slegið í gegn, strjúkandi hærur fertugir
menn; talaði Guðbergur ekki um „þægðar-
listamenn" á dögunum, þýlyndi og andlausan
léttleika? En svo er líka hitt til: hin þrá-
hyggjukennda og staðnaða óþekkt, sjálfs-
dekrið sem þykist vera uppreisn; yngsta
efninu fannst til dæmis snjallræði að haga
sér eins og þorpshálfviti í sjónvarpi allra
landsmanna fýrir seinustu jól. Það hefur ef-
laust átt að vera sniðug storkun en var í raun
slæmt tilfelli af bóluhroka. Aðrir hafa helgað
sig útúrborulegu greinanöldri eða sest á frið-
arstól saddir deiludaga.“
Kristján Kristjánsson
Þú hefur skrifað grein í næsta tölublað
Fjölnis um greinaflokk Kristjáns Kristjáns-
sonar, prófessors í heimspeki við Háskólann
á Akureyri, hér í Lesbókinni síðastliðið
haust. Þar líkir þú skrifum Kristjáns við
skrif Þorvalds Thoroddsens, náttúrufræð-
ings, í upphafi aldarinnar. Kristján tekur nú
ekki mikið mark á póstmódernistum, en er
hægt að taka mark á honum?
„Atti þessi greinaflokkur Kristjáns ekki að
vera grín?“ segir Matthías. „Mér er spurn?
Maður sem kallar sjálfan sig „eggjabónda"
og líkir franskri heimspeki við slefu og
hland, maður sem kennir andstæðinga sína
við flórkýr sem sletta hala, þeir skvetti úr
skinnsokkum sínum, hafi undarlegar kyn-
hvatir og ýti undir ofbeldi, kynþáttahatur og
nýnasisma, maður sem telur sér skylt að
hafa vit fyrir fáfróðu og hrifnæmu fólki, leiða
það af „andlegum villigötum" eins og það er
orðað, maður sem samlíkir sér beint og
óbeint við Sókrates - slíkur maður hlýtur að
vera að norðan og fyndinn i þokkabót hvort
sem hann veit af því eða ekki.
Ég vona bara að hann reki ekki í
rogastans yfir „hanagalinu" hér fyrir sunnan
því stífni og skynsemi eru sitthvað, eins og
Gísli Magnússon, kennari í Lærðaskólanum,
vissi flestum mönnum betur en sögur herma
að hann hafi aðstoðað Pál nokkum Amesen
við orðabókargerð á sínum tíma. Gísli lét oft
á sér heyra að Páll hefði betur fylgt ráðum
sínum en „þegar ég“, sagði hann, „með ein-
stakri skynsemi stakk upp á einhverju, þá
sagði Páll stundum: „Det kan nu være meget
godt, Hr. Magnussen, men det kan vi ikke
bruge“. „Og hver var svo afleiðingin", sagði
Gísli, „karlinn sat þarna uppi á þakkamersi
og reykti petum optimum, þangað til þornaði
upp í honum heilinn og hann drapst“. Við
skulum vona að Kristján komist ofan af sínu
„þakkamersi" um síðir - og að fjöregg
„eggjabóndans", sjálf hin bresk-ameríska
stórmerkilega heimspekihefð, reynist ekki
vera fúlegg eins og marga gmnar.
Fræðimenn verða að varast skynsemis-
hroka, dómhörku gagnvart trú og viðhorfum,
að mínum dómi, enda þarf umburðarlyndi
ekki að stangast á við stranga rökvísi; hug-
myndir eru ekki hænur sem við getum
ráðskast með, hirt úr egg og afhausað að eig-
in vild. Ég las á dögunum illa gleymt safn
þýðinga eftir Jóhann Jónsson. Það kom út í
Reykjavík árið 1918 og inniheldur nokkrar
sögur eftir úrvalshöfunda; Robert Louis
Stevenson, Jack London, Jonas Lie, Kolom-
an Mikszáth og H. G. Wells. Eftir þann síð-
astnefnda er Land blindingjanna en hún lýs-
ir í hnotskurn því sem ég vildi sagt hafa.
Sagan segir frá fjaliabúa nokkrum í Ekvador
sem hafnar eftir miklar hrakfarir í dularfull-
um dal þar sem blint fólk hafði lifað góðu lífi
öldum saman, gjörsamlega einangrað frá
öðrum mönnum í tröllslegustu auðnum
Andesfjalla. Maður þessi hélt sig hafa himin
höndum tekið en sú reyndist þó ekki raunin
því þeir blindu töldu ferðalanginn varla til
manna þar sem hann hrasaði og talaði óráðs-
hjal um sjón, himin og fjöll sem þeir áttu
ekki einu sinni orð yfir; sagan um heiminn
fyrir utan hafði fyrir löngu breyst í barna-
legt ævintýr, hjátrú og heimskulegan hugar-
burð, enda var heimsmynd þeirra nú reist á
frábærri heyrn, lyktnæmi og snertingu sem
kom í stað sýnilegs látbragðs; þeir tjáðu líð-
an sína með raddbrigðum, töldu að tímanum
væri skipt í heit og köld skeið, fuglar voru í
huga þeirra englar sem sungu og gerðu þyt,
ekkert var til fyrir utan heimkynni þeirra.
Þetta fólk trúði því jafnframt að dásamlega
slétt hellisþak hvfldi yfir dalnum, alheimin-
um, og úr því féllu dögg og skriður til jarðar.
Ferðalangurinn var því talinn til hálfvita eða
vitfirrtur, lægstur meðal manna, þegar hann
reyndi að skýra út heim sjáenda. Hafið þið
aldrei heyrt að í landi blindingja er hinn ein-
eygði konungur? spurði hann fólkið, sem
sagði á móti: Hvað er að vera blindur? Minn
tími mun koma, sagði hann þá orðrétt, en sá
tími kom ekkert frekar en hjá Jóhönnu Sig-
urðardóttur því hann neyddist að lokum til
að afneita sjón sinni sem skynvillu, jafnframt
því sem veröldin hinumegin við fjöllin fjar-
lægðist og gleymdist.“
Viðfangsefni
Matthías segist vera með ýmis járn í eldin-
um sem stendur.
„Ég er meðal annars með í undirbúningi
rit um hugsunarhátt, ærsl (poeticum deliri-
um) og særingaskáldskap sautjándu og átj-
ándu aldar. Þetta tímabil er afar áhugavert
hvað varðar skáldskap, svo dæmi sé tekið,
því sé horft til heimilda má sjá að sköpun
hefur oft og einatt tengst galdri, helgispjöll-
um, guðlegum innblæstri, hættum og völdum
í huga fólks. Við getum víða greint hvörf af
einhverju tagi, samspil orðlistar og dauða,
orðlistar og sturlunar, orðlistar og hins yfir-
skilvitlega. Saga þessa tímabils lýsir auk
þess sérstöku útilokunarferli því reynt var
að eyða merkjum um hefðbundna og annar-
lega reynslu með ráðríki að ofan, þagnar-
valdi eða þau voru sundurgreind undir nýj-
um nöfnum líkt og gerðist í blindraríki H. G.
Wells; leiðslur og reynsla hulduheima voru
til dæmis flokkuð til hins óvitlega, djöfullega
eða merkingarlausa. Þá var reynt að koma
lögum yfir og útiýma iðkun ákvæðaskáld-
skapar og særinga, trú fólks á áhrínstungu-
mál, dulmögn tungunnar - og þar með hófst
söguleg framvinda sem við erum hluti af nú á
dögum. Ég legg mikla áherslu á særingar í
þessu samhengi enda eru þær ögrandi og
erfitt viðfangsefni sem litlar og óljósar heim-
ildir eru um. Og hvernig er unnt að rannsaka
særingar? Er einhvers konar vitleg samræða
hugsanleg, getum við talað við öldina forðum
út úr reynsluheimi okkar þar sem orð eru
einungis dautt efni? Særingar lúta sinni eig-
in rökvísi enda fær venjuleg ljóðgreining
ekki skýrt tungumálsreynslu þar sem mál-
hljóð eru oddhvassir fleygar, máttugir hlutir
sem mynda áverka og áhrínsorð, saman-
reknar og hrynfastar hljóðarunur sem áttu
að hafa svipuð áhrif og þungt högg. Getum
við lesið okkur að „ósmættanlegum" kjarna
þessara texta, spyr ég, inn fyrir stfl, bygg-
ingu og merldngarauka einstakra orða, að
skrifunum sem athöfn eða viðburði, sem sér-
stakri beitingu magnaðs talmáls? Þetta má
orða á einfaldari hátt: getum við sett okkur í
spor þeirra sem iðkuðu særingar á 17.öld, lif-
að atburðinn með þeim, öðlast raunveruleg-
an skilning á því sem gerðist? Til að svo megi
verða hljótum við að fara út úr okkar venju-
lega málheimi, yfir að öðru lógosi, að mörk-
um sefjunar og sálarháska, tryllingi svima-
leiks, þar sem heillandi og annarlegur heim-
ur verður til því æðið leitar ævinlega uppi
sína eigin byggingu. Vandi fræðimannsins er
aftur á móti að lýsa byggingunni á nútíma-
máli, búa til rök, tengsl og líkingar við okkar
eigin tíma.
Þetta verk hefur verið í uppsiglingu um
nokkurt skeið en því lýkur væntanlega á
næsta ári. Þá hef ég verið að púsla saman
fléttu texta og ritgerða um ofbeldi og efnis-
hyggju, aðdráttarafl og fagurfræði ljótleik-
ans. Leiðarstefið þar er framsókn nekrófíl-
ískrar, guðlausrar reynslu sem fylgt hefur
niðurrifi hefðbundinna lífsviðhorfa, efnistrú
og tómhyggju sem hafa gegnsýrt fræði og
listir á þessari öld en eru að renna sitt skeið
á enda að mínum dómi. Póstmódemisminn
svokallaði endurspeglar hvað þetta varðar
mótsagnakennt millibilsástand, öfgar og
sveiflur, leit sem boðar væntanlega nýja nið-
urstöðu, nýja heimsmynd, því þótt verald-
arasklok blindingjanna sé ekki boðleg lausn
þá merkir það tæplega að lífið sé í eðli sínu
tómlegt og tætt sundurleysi, líkamlegar
hvatir og hugarflug án festu og merkingar.“
JÓN VALUR
JENSSQN
AF HLÝRRI
MOLDU
í svölum lundi
bjó svikalogn
sem sólfar daganna
lýsti,
en myrkur losti
í munna fjalls
þá mállaus, brennheitur
stundi.
Af hlýrri moldu
þíns hjartablóðs
reis himnesk jurt þinna
drauma;
af örum lífsanda
óðs og víns
barst ómur ljóðs þíns
á foldu.
En lyngi hulin
skal löngun þín
og lags þíns kliðandi
fyrnast,
og meining gjarna
sé gleymd og máð
og grunnum hugsunum
dulin,
unz opnast, víkja
hin öldnu hlið
að eldum dýrðar
og skilnings ...
Hvert sannleiksorð
finnst í Orði hans
þá Andi Guðs fær að
ríkja.
Höfundur er guðfræðingur, rithöfundur og
forstöðumaður Ættfræðiþjónustunnar.
SIGURÐUR
HARDARSON
UÓÐTIL
ÞÍN
Hver hugsun
er Ijóð til þín
Hver gjörð
Hvernig ég held á pennanum
sem strikar ást mína á blað
er ljóð til þín
Hvernig ég ligg í rúminu
og gái að því
að skilja eftir pláss fyrir þig
við hlið mér
Ég er ljóð til þín
Þú skrifar h'fsljóð mitt
með tilveru þinni
Höfundur er hjúkrunarfræðinemi í
Reykjovík.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 7. MARZ 1998 7