Lesbók Morgunblaðsins - 07.03.1998, Qupperneq 8

FYRSTA húsið í Gilinu. Rómverskur bogastíll á gluggum. Saltkjötstunnur á planinu framan
við. Myndin tekin 1913 eða 1914.
MJÓLKURSAMLAGIÐ um 1935. Mjólkurbúð þar sem áður var kjötbúð. Bogalínur horfnar af
gluggum.
MERKILEGT HUS I GROFARGILI
EFTIR
ÞÓRARIN HJARTARSON
Húsið geymir þroskasögu
Kaupfélggs Eyfirðingg ó
Akureyri. Það var byggt
sem sláturhús 1907,
varð síðar Mjólkursam-
lagshús og kaffibrennsla
með meiru.
UPP frá sunnanverðum mið-
bænum á Akureyri gengur
svonefnt Grófargil. Petta gii
varð vettvangur uppbygging-
ar Kaupfélags Eyfirðinga á
fyrri hluta aldarinnar. Þarna
var lengi helsti kjarni at-
vinnulífs á Akureyri og svæð-
ið þá oft nefnt Kaupfélagsgilið. Síðar hefur
starfsemi KEA ýmist hnignað eða hún dreifst
á aðra staði. En á seinni árum hafa margar
byggingar Gilsins verið yngdar upp í nýju
hlutverki og er farið að kalla svæðið Listagil.
Þessi nýja notkun umræddra bygginga er
afar jákvætt dæmi um mikla breytingu á við-
horfum frá því fyrir 2-3 áratugum þegar
gömul hús voru einskis virði og verra en það
því þau stóðu gjaman fyrir nýjum húsum.
Þetta ber vott um aukna virðingu íyrir sögu-
legum verðmætum. Til að virða söguleg verð-
mæti þarf að þekkja söguna. í því sambandi
langar mig að skrifa nokkur orð um hús nokk-
urt sem ekki hefur fengið þá athygli og að-
hlynningu sem það verðskuldar. Það er gamla
HÚSIÐ nú um stundir.
ÍSHÚS efst. Sláturhús og Kornvöruhús sambyggð. Gylltur nautshaus og tveir kindahausar yfir innganginum í kjötbúðina. Myndin frá um 1926.
Sláturhúsið, síðar Mjólkursamlagið, síðar
Kaffibrennslan með meiru, neðsta hús við
Kaupangsstræti að norðan. Það er sögulega
gagnmerkt hús, svo ekki sé fastar að orði
kveðið.
Byggingarsaga hússins
Árið 1906, eftir 20 erfið frumbýlingsár
Kaupfélags Eyfirðinga, hófst hjá því mikið
blómaskeið. Þetta ár var það endurskipulagt,
breytt úr pöntunarfélagi í sölufélag og brátt
fylgdu önnur kaupfélög fordæmi þess. Húsa-
kostur félagsins þetta ár var aðeins eitt lítið
hús, pakkhús og verslunarhús í senn, reist
1898 á Torfunefi þar sem nú heitir Hafnar-
stræti 90, og þetta sögufræga hús, allmikið
stækkað, stendur enn á sínum stað.
Öfugt við pöntunarfélag gat sölufélag safn-
að arði sem veita mátti annaðhvort til félags-
manna eða í stofnsjóð félagsins sjálfs. Með
breytingunni fékk KEA fé til uppbyggingar
sem nú hófst. Fyrsta skrefið var stigið strax
1907 þegar byggt var sláturhús, eða fyrsti
áfangi þess. Þetta hús var byggt í nokkrum
áföngum og því breytt í samræmi við breyti-
legt hlutverk. Þegar byggingarsaga þess er
skoðuð sést hvemig hún endurspeglar í senn
þróun Kaupfélags Eyfirðinga og þróun
eyfírsks landbúnaðar. Hér á eftir íylgja nokk-
ur ártöl úr þeirri byggingar- og breytinga-
sögu:
1907. Byggt sláturhús, 19 x 7,5 m, er snéri
frá austri til vesturs. Mátti þar slátra 400
kindum á dag.
1911. Þetta hús lengt um 7,5 m og auk þess
bætt við það tveimur álmum norður-suður til
beggja enda. Húsið nú alls 44,5 m langt og allt
úr steinsteypu, segii' í byggingarleyfi (eitt
elsta steinsteypta hús á Akureyri). Austur-
álman tvflyft. A neðri hæð hennar var nú opn-
uð kjötbúð (mynd 1).
1914. Aföst norðan við austurálmu slátur-
hússins var steypt stór kornvörugeymsla, að
hluta nýtt af sláturhúsinu á haustin (mynd 2).
1928. Húsinu breytt í mjólkursamlag og
þess vegna endurskipulagt innan stokks. Hið
ytra fólst meginbreyting í nýju risi upp úr
miðjum elsta hlutanum (mynd 3).
1949.1 sambandi við byggingu Ketilhússins
svokallaða á næstu lóð ofan við var litla vest-
urálman frá 1911 klipin af. A þeim tíma var
þama til húsa bæði þurrmjólkur- og gos-
drykkjagerð.
1971. Brani í gamla Mjólkursamlaginu (7.
ágúst). Gert var við húsið án ytri breytinga
(mynd 4).
1981. Bruni i Kornvöruhúsinu sem eftir það
8 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 7. MARZ 1998