Lesbók Morgunblaðsins - 07.03.1998, Page 13

r
þarna hafi hann fundið miklu fljótlegri leið til
að tjá sig um heiminn. Hann keypti sér nýja
myndavél af gerðinni Leica, sem entist hon-
um næstu áratugina og ferðaðist um Þýska-
land, Pólland, Austurríki, Tékkóslóvakíu,
Ungverjaland, Frakkland, Spán og Ítalíu.
Sambönd hans við listamenn gerðu honum
kleift að setja upp sýningu árið 1933 og eftir
það sýndi hann verk sín nærri árlega.
A næstu árum fór Cartier-Bresson til
Mexíkó og New York, þar sem hann kynntist
heimi kvikmynda. Hann fór heim til Frakk-
lands árið 1936 og þegar Heimsstyrjöldin
síðari braust út gekk hann í herinn. Hann
lenti hins vegar fljótlega í fangabúðum Þjóð-
verja, reyndi ítrekað að flýja þaðan og tókst
það loks eftir 35 mánuði í haldi.
Eftir stríðið átti Cartier-Bresson hlut að
stofnun Magnum Photos, fyrstu umboðs-
skrifstofunnar sem útvegaði myndir eftir
færustu ljósmyndara um allan heim. Hann
fór því næst til Bandaríkjanna og lagði það-
an í ferð um Indland, Búrma, Kína og
Indónesíu. Hann var fyrsti ljósmyndarinn
sem boðið var að sýna verk sín í Louvre-
safninu í París og árið 1954 var hann fyrsti
vestræni ljósmyndarinn sem fékk leyfi til að
mynda handan Járntjalds. Hann var óþreyt-
andi við ljósmyndun í tvo áratugi til viðbót-
ar, en árið 1973 lagði hann frá sér myndavél-
ina. Mörgum fannst synd og skömm að svo
frábær ljósmyndari skyldi snúa sér að pensli
og blýanti, en Cartier-Bresson mun sjálfur
hafa sagt að ljósmyndun hafi aldrei verið
honum annað en eins konar skynditeikning
og nú skipti málaralistin hann öllu. Af og til
tekur hann fram myndavélina, en þá nær
eingöngu til að taka portrett-myndir. Nýja
ljósmyndin úr skíðabrekkum Sviss á sýning-
unni í Hayward er ein örfárra undantekn-
inga.
Daglegt líf og
mannkynssagan
Árið 1955 kom út bókin „Europeans“ með
myndum Henri Cartier-Bresson. Þær voru
flestar teknar í Evrópu eftirstríðsáranna,
þar sem íbúar voru að byggja upp líf sitt að
nýju innan um rústirnar og matur var enn af
skornum skammti. 1 nýrri útgáfu þeirrar
bókar spannar Cartier-Bresson tímabilið frá
þriðja áratugnum fram til 1973 og eins og áð-
ur sagði eru það myndirnar sem era megin-
uppistaðan í sýningunni í Hayward Gallery.
Þótt áratugur skilji myndirnar að bera þær
allar skýr einkenni ljósmyndarans, sem
alltaf myndaði á sömu vélina, hafði enga trú
á mörgum og ólíkum linsum eða síum, mynd-
aði ávallt í svart-hvítu, notaði aldrei leiftur-
ljós og skar myndirnar aldrei. Við sjáum það
sem hann sá og hann hafði vakandi auga fyr-
ir lífinu í kringum sig. Myndirnar eru aldrei
uppstilltar og fólkið á þeim virðist kæra sig
kollótt um Ijósmyndarann, hann er óþekktur
áhorfandi.
Margar ljósmynda Cartier-Bressons eru
löngu heimsþekktar. Sú fyrsta á sýningunni
er af landamæraverði við eftirlitskofann sinn
á landamæram Frakklands og Belgíu árið
1969. Sumar ljósmyndanna sýna daglegt líf
fólks í bæjum og sveitum, en aðrar varpa
Ijósi á merka atburði mannkynssögunnar,
blossi frá byssukjöftum í París rétt áður en
borgin var frelsuð undan Þjóðverjum árið
1944, eða börn að príla á nýreistum Berlínar-
múrnum árið 1962. Ein frægasta mynd hans
sýnir þegar flett er ofan af uppljóstrara
Gestapó í stríðslok. Kona rífur sigri hrósandi
í öxl uppljóstrarans, niðurlútrar konu með
kreppta hnefa.
Mannslikamar Bacons
Ef menn leggja leið sína í Hayward Gall-
ery til að skoða Ijósmyndir Henri Cartier-
Bresson, þá fá þeir bónus sem engan svíkur,
því á neðri hæðinni er sýningin „The Human
Body“, verk breska listmálarans Francis
Bacons. Þetta er fyrsta stóra sýningin á
verkum þessa heimskunna málara í Bret-
landi í áratug og sú fyrsta sem eingöngu
byggist á helsta þema Bacons, mannslíkam-
anum. Myndirnar málaði Bacon frá 1945 og
fram á níunda ái-atuginn og þama er að finna
bæði einstök málverk og þríverk eða
triptychs, þar á meðal hið fræga þríverk sem
hann málaði að ástvini sínum, George Dyer,
látnum.
Sýningin á verkum Francis Bacons stend-
ur til 5. apríl næstkomandi, líkt og sýningin á
ljósmyndum Henri Cartier-Bresson.
Ástæða er til að benda fólki á að vera tím-
anlega við Hayward Gallery, sem er opnað
klukkan 10 á morgnana. Þegar líður nær há-
degi er komin myndarleg biðröð við galleríið,
a.m.k. um helgar, enda er þess vel gætt að
ekki séu fleiri inni í einu en svo að allir fái
notið sýninganna.
FYRIRBÆRI FJOLDAMENNINGARINNAR 2
SKRASET
VÖRUMERKI
IWnSn/lífan 0
} ABSololaKkHsýalshraunao^^
9 Kleppsvé
Hársnvr' »1:
4
Vy i
EFTIR
HERMANN STEFÁNSSON
Það má hugsa sér að
grískir og norrænir guðir
hafi lifað af og smyglað
sér, ef svo má segja, inn í
tuttugustu öldina; að forn
goðafræði og goðsagnir
lifi góðu lífi í samtímanum.
Astæðan er sú að vöru-
merki af ýmsu tagi, heiti á
vörum, fyrirtækjum og
verslunum, eiga rætur
sínar að rekja einmitt til
goðsagnaheima og
fornra bókmennta.
STUNDUM er deginum ljósara af
hverju þessi nöfn eru valin. Að
baki liggur hugmyndafræði og
ímyndin sem goðanöfnunum er
ætlað að skapa er í beinum
tengslum við íyrirbærið sjálft.
Þannig eru til dæmis heitin á ís-
lensku varðskipunum til komin:
Ægir og Týr eru þjóðarvitundin holdi klædd,
hlutverk þeirra er sambærilegt hlutverki nor-
rænu goðanna sem þeir sækja nafn sitt til. En
málið vandast þegar kemur að því að finna
tengsl ástar- og frjósemisgyðjunnar Freyju
við karamellur og sælgæti eða skáldaguðsins
Braga við kaffi. Freyju karamellur, Braga
kaffi. Þó má finna þessi tengsl með góðum
vilja: sætleiki karamellunnar getur átt sér
hliðstæðu í fegurð, frjósemi og ást gyðjunnar
Freyju og framleiðendur Bragakaffis gætu
með nokkrum rétti haldið því fram að kaffi sé
skáldlegur drykkur.
Valið á vöraheitum úr goðafræði lýtur yfir-
leitt ákveðnum lögmálum. I fyrsta lagi eru
valin goð sem standa tvímælalaust og án allr-
ar margræðni fyrir jákvæð gildi - Ödipus hf.
er ekki til og ekkert varðskipanna gæti borið
nafnið Loki. í öðru lagi eru valin þekkt goð:
Freyjukaramellur og Bragakaffí hafa á sínum
tíma klingt bjöllum í hugum íslenskra neyt-
enda auk þess að vekja jákvæð hugrenninga-
tengsl. í þriðja lagi þarf átrúnaðurinn að vera
löngu liðinn undir lok - ekki aðeins til að særa
ekki trúarkennd fólks heldur til að vekja hug-
hrif klassískrar menntunsr; eða með öðrum
orðum: til að gæða stundleg fyrirbæri einsog
karamellur og kaffi ívafi varanleika og tíma-
leysis.
Ölgerð Egils Skallagrímssonar, Ekkó skór,
Appollo lakkrís, Málaskólinn Mímir, mysu-
drykkurinn Grettir sterki, Sápugerðin Frigg,
Hótel Óðinsvé, Bókaútgáfan Iðunn. Og svo
má lengi telja. Nútíma markaður er uppfullur
af vísunum í horfna heima.
Lítum á afmarkað fyrirbæri í Reykjavík
samtímans: hárgreiðslustofur. Það er með
ólíkindum hvað hárgreiðslu- og rakarastofur
virðast vera þenkjandi á sviði goðsagna, bók-
mennta og menningar. Sevilla, Valhöll og Fíg-
aró eru allt nöfn á íslenskum rakara- og hár-
greiðslustofum; það er vísað jöfnum höndum í
heim óperunnai- og norræna goðafræði. Hár-
greiðslu- og rakarastofan Hera, Hárgi'eiðslu-
stofan Aþena og Hárgreiðslustofan Venus
hafa valið sér nöfn á grískum gyðjum, nöfn
sem gefa til kynna kvenlegan þokka, glæsi-
leika, jafnvel ákveðinn framandleika og dulúð.
Nöfnin era ekki aðeins grípandi og líkleg til
að festast í minni viðskiptavina heldur gæða
þau staðina sterkum yfirborðsmyndum og
andblæ sem strangt til tekið er ekki af þess-
um heimi. Ef til vill er tilgangurinn einnig
veraldlegri: að gefa til kynna að stofurnar séu
fyrst og fremst fyrir konur eða starfræktar af
konum. Hárgreiðslustofan sem slík er hold-
gervingur kvenleikans á sama hátt og rakara-
stofan í sínu gamla formi (Egill rakari á Vest-
urgötunni) er, að svo miklu leyti sem hún er
ennþá til, tákn þess karllega. í heiti Hár-
snyrtistofunnar Ádams og Evu er ekki aðeins
goðsagnahugsunin að verki heldur er heitið
tákn samruna formanna tveggja, kyngreindu
hárgreiðslustofanna.
Fikrum okkur eftir nafnalistanum: það er
engu líkara en að hárgreiðslustofumar
Medúsa og Andrómeda hafi haft samráð um
að skrifa grískan goðsagnaheim í íslenska til-
veru. Stofan Medúsa kynnir til sögunnar öllu
meinlegi'i gildi á markaðinn. Medúsa, íyrir-
myndin í goðafræðinni, var með snákahár og
allir sem sem litu hana augum urðu að steini,
ef ég man rétt. Þess vegna leit Perseus, sonur
Seifs, á spegilmynd hennar þegar hann hjó af
henni höfuðið sem hann færði svo Aþenu.
Medúsu varð að sögn ekki meint af. Perseus
hélt að því loknu á vit Andrómedu og bjargaði
henni frá sæskrímsli. Og allt þetta er gefið i
skyn í heitum íslenskra hárgreiðslustofa.
En látum vera. Við skulum ekki fara út í
hártoganir einsog að velta fyrir okkur hvort
samkeppnin sé ámóta hörð hjá hárgreiðslu-
stofunum. Hárgreiðslustofan Delíla og Sam-
son sækir nafn sitt í gamla testamentið. Sam-
son var stríðskappi sem sótti kraftinn í hár
sitt sem aldrei hafði verið skorið þegar ást-
kona hans, Delíla, sveik hann í hendur óvina
sinna með því að skerða hár hans meðan hann
svaf. Hér hefur myndmál svika hafið innreið
sína í vörumerkjaheiminn sem gæðir mynd-
málið léttúð um leið og hann Ijær ímynd sinni
alvöruþunga, varanleika í fallvöltum heimi.
Hárgreiðslustofan Stúdíó Hallgerður er ekki
á ósvipuðum slóðum. Hallgerður Langbrók
neitaði sem kunnugt er Gunnari á Hlíðarenda
um lokk úr hári sínu til að nota sem streng í
bogann þegar hann átti líf sitt að verja. Þetta
er þjóðlegt nafn á hárgreiðslustofu og það er
ekki laust við að nafnið feli í sér ákveðinn lest-
ur á Njálu: kvenlegan lestur. Stöku sinnum
eru verslanaheiti beinir bókmenntalegir
brandarar eða túlkanir. Hársnyrtistofan Höf-
uðlausnir er einn slíkur. Vísunin er auðvitað í
Höfuðlausn Egils Skallagrímssonar og reynd-
ar fleiri kvæði fornra skálda sem leystu sig
undan dauðarefsingu konunga með því að
yi'kja lofkvæði um þá. Hugsunin með nafn-
giftinni er hvorki meira né minna en þessi: sú
athöfn að láta klippa eða snyrta hár sitt er nú:
tímalegt jafngildi þess að yrkja sér til lífs. í
hárskurði er fólgið frelsi og lausn frá óeigin-
legum dauða.
Innreið goðsagna og fornra bókmennta í
heim auglýsinga og vöramerkja er ekki ný af
nálinni. Bandaríska ljóðskáldið T.S. Eliot
skrifaði snemma á öldinni Ijóðabálkinn
Eyðilandið og eitt af viðfangsefnum
Eyðilandsins eru birtingarmyndir fornra goð-
sagna í vörumerkjum og auglýsingaheimi nú-
tímans. Það er skemmst frá því að segja að
Eliot sá í nútímanum og meðferð hans á goð-
sögnum hrun siðferðilegra og menningarlegra
gilda. í Eyðilandinu er klassískum mennta-
heimi og húmanisma teflt gegn fánýti og
sundurleysi, yfirborðsmennsku og trúleysi
sem sögufirrtur nútíminn felur í sér. En gæt-
um að því að Eyðilandið kemur út snemma á
þriðja áratugnum, á tíma sem stundum er
kenndur við upplausn áranna eftir fyrra stríð
og afdráttarlaus höfnunin á nútímanum kann
að markast af því.
Aðstæður hafa breyst og við getum leyft
okkur þá léttúð að slá stórum siðferðilegum
spurningum um vörumerki úr heimi goðsagna
á frest. Einfaldur hlutur einsog að fara í
klippingu eða hárgreiðslu felur í sér að kafa í
forna goðsagnaheima; hárgreiðslustofan spar-
ar sér sporin við sköpun ímyndar með nöfnum
úr goðafræði og skapar þannig umsvifalaust
hughrif og hugrenningatengsl. Um leið gæðir
hún líf okkar goðsögulegri vídd - hvort sem
sú vídd er yfirborðskennd eða ekki.
Höfundur er bókmenntafræðingur.

LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 7. MARZ 1998 1 3