Lesbók Morgunblaðsins - 18.04.1998, Blaðsíða 5
Myndlýsingar: Freydís Kristjánsdóttir.
FLÓAMENN þóttu óbrotnir f háttum sínum og framkomu. Þeir ferðuðust sjaldan út úr sveit
sinni og fóru lítið annað en til kirkju. Þeim er hrósað sérstaklega fyrir að halda málinu hreinu.
einkunn fyrir að halda málinu hreinu, enda
„fara þeir lítið annað en til kirkju“. Þeir sem
næstir búa Skálholti eru hinsvegar teknir
uppá þeirri ósvinnu að sletta latínu og vita
ekki einu sinni hvað orðin merkja. Yfirleitt
eru skólar og menntastofnanir talin hafa
menningarleg áhrif á næsta umhverfi, en
þeir Eggert og Bjarni hafa aðra skoðun á
því. Ekki er nóg með að bændafólk sletti lat-
ínu, heldur jafnvel einnig þýzku ogfrönsku:
„Málið er hvergi á landinu jafnbjagað og
blandað erlendum orðum og á Suðurlandi.
Einkum er það blandað þar orðum af lat-
neskum uppruna, en einnig þýzkum og
frönskum orðum. Orsakir þessa eru aðallega
fjórar.I fyrsta lagi verzlun Þjóðverja fyrir
siðaskiptin og á siðaskiptatímanum. I öðru
lagi eru útlendingar þeir, sem setzt hafa þar
víða að og ýmist hafa haft umboð eða emb-
ætti á hendi. Einnig hafa hinar mörgu hafnir
og verzlunarstaðir í þessum landshluta ork-
að á sama hátt, því að þær eru einmitt þar,
sem bezt er að stunda fiskveiðar og fólkið
því flest. í þriðja lagi á Alþingi hér nokkra
sök. Margt manna sækir þangað, bæði
bændur og lögréttumenn, einkum frá Suður-
landi. Nú er það kunnugt, að mál það, sem
notað er við málsóknir allar, hefir bjagazt
mjög á síðari tímum og tekin hafa verið upp
fjölmörg erlend orð og talshættir. Alþýða
manna skilur ekki orð þessi, en telur sér þó
sæmd í að nota þau, einkum þó ungir menn,
þótt orðin og merking þeirra sé öll afbökuð í
meðferðinni. Fjórða og síðasta orsökin verð-
ur rakin til latínuskólans í Skálholti. Hefir
fjöldi erlendra orða og orðtækja borizt frá
honum til alþýðu manna. Það er ekki aðeins
að prestarnir skreyti ræður sínar slíku orða-
flúri, heldur hafa bændurnir lært og læra
stöðugt mikið af slíkum orðum, þegar þeir,
sem títt er, koma í Skálholt, því að þeir eru
hnýsnir á hvers konar fróðleik. Nú á dögum
gætir þessa þó minna, því að það þykir
óþarfi að nota latneska talshætti, en hins
vegar eru þýzkar og franskar orðslettur
meira í tízku. Það lætur annars vel í eyrum
útlendinga, þegar bændur og aðrir ólærðir
menn varpa á þá kveðju á latínu og segja:
Salve Domine, bonus dies, bonus vesper,
gratias, proficiat, Dominus tecum, vale,
o.s.frv. Prestar og aðrir lærðir menn nota
þessa talshætti og aðra slíka daglega, ekki
aðeins sunnanlands, heldur einnig hvarvetna
annars staðar."
Ástæða er til að staldra við þessi ummæli
Eggerts og Bjarna. Hér er talað fyrir hrein-
tungustefnu; landsmenn mega helzt ekki
verða fyrir áhrifum frá lærðum mönnum því
þau eru vond. Bezt eru þeir staddir í Flóan-
um, þvíþeir halda sig að mestu heima, en
Tungnarnenn og aðrir nágrannar Skálholts
farnir að heilsa með Salve Domine og öðru
álíka latínusproki. Líklega væru þeir Egg-
ert og Bjarni mun ánægðari með bændur úr
Skálholtssókn á vorum dögum, sem bregða
varla fyrir sig svo lærðum slettum. En víkj-
um að þvísem þeir féhigar segja um húsa-
kost á Suðurlandi um miðja 18. öld:
Lélegust húsakynni
við sjávarsíðuna
„Húsakynni manna við sjávarsíðuna eru yf-
irleitt lélegri en í meðallagi, en langlélegust
og sóðalegust eru þó húsakynnin í Vest-
mannaeyjum, á Eyrarbakka og í verstöðvun-
um á Suðumesjum og eru þau að mestu af
sama tæi og í verstöðvunum undir Jökli. Hins
vegar er bezt hýst og hreinlegastir bæir í
Hreppum og í Rangárvallasýslu um allt Suð-
urland. Það, sem hér er sagt, á þó aðeins við
um venjulega bóndabæi. Hins vegar er hér
fleira af myndarbæjum og vönduðum húsum
en annars staðar á landinu. Einkum skal þess
getið, að hans hátign konungurinn hefir á sinn
kostnað látið reisa þrjú hús af steini í þessum
landshluta. Eitt er bústaður landfógeta í Við-
ey, annað er amtmannsbústaðurinn á Bessa-
stöðum, en hið þriðja stofa landlæknis í Nesi
við Seltjörn..."
Nefnt er að sýslumannssetrin og fleiri stór-
býli séu vel hýst og að magahúð dýra, einkum
nautgripa, er skæni kallast, sé notað í glugga,
en að algengasta gluggaefnið sé þó líknar-
belgir. Þessar fósturhimnur séu svo tærar og
gagnsæjar, segir þar ennfremur, að „menn fá
ekki séð úr nokkurri fjarlægð mun á þeim og
loftinu."
Um mataræði almennings
„Aðalfæði manna, einkum við sjávarsíðuna, er
fiskur, nýr eða hertur. Mest er etinn þorskur
og flyðra og súrt smjer við honum. Ket borða
menn einnig nokkuð. Er það keypt af upp-
sveitamönnum, ýmist skrokkamir eða fé á
fæti, aðallega ær og sauðir. Meðferðin á keti
þessu er allfurðuleg hér um slóðir. Það er
ekki reykt, eins og venja er til í landinu, held-
ur er það hengt upp í hjalla og látið vindþorna
dálítið, og síðan er það smám saman soðið í
súpu og etið. Þeim, sem óvanir eru þannig
verkuðu keti, þykir það ekki góður matur,
einkum þegar það er of lítið saltað. En fátæk-
lingarnir, sem tilreiða það þannig, sjá sér hag
í þessu, því að þegar ket, sem svo er með far-
ið, er soðið, rennur miklu meira af því en ella,
en flotið nota þeir til að spara smjerið, sem
þeim reynist mjög dýrt að kaupa, einkum nú,
þegar allar matvörur hafa hækkað í verði, síð-
an nýju „innréttingarnar" komu .. . Þessi um-
rædda meðferð ketsins, að láta það verða
þrátt og þefmikið, er annars engin nýjung, því
að Færeyingar fara að á sama hátt . . .
Reynsla svo margra alda sannar það einnig
nægilega, að ketið, sem á þennan hátt verður
mjög auðmelt, er einnig saðsamt og heilnæmt
þeim, sem sífellt eru á stjái og vinna erfiðis-
vinnu, en iðjuleysingjum og lasburða fólki er
það óhollt og illa til neyslu fallið eins og svo
mörg önnur holl og góð fæða“.
Ekki virðist þurfa mikið til þess að raska
jafnvægi kyrrstöðuþjóðfélagsins eða spilla
landsmönnum. Eftirtektarvert er það sem
kom fram hér að framan um verulcga verð-
bólgu sem rakin er til Innréttinga Skúla
Magnússonar. Otrúlegt er að það brautryðj-
endastaj'f, svo smátt sem það var í sniðum,
hafí haft slík áhrif á landsvísu. En nú er kom-
ið að kafla um lifnaðarhætti heldri manna og
þá er ekki að sökum að spyrja: Útlent krydd
og vín virðast landsmenn ekki mega hafa um
hönd, því það gerir þá „kveifarlega og
óhrausta" og á það fyrst og fremst við um
Sunnicndinga. Til dæmis um spillinguna er
nefnt að menn eru farnir að súpa á rauðvíni,
sem ekki þekktist tveimur áratugum áður.
Gefum þeim Eggert og Bjarna orðið:
Lifnaðarhættir heldri manna
“Á síðustu tveimur áratugum eða aðallega
síðustu 10 árin hefir mikil breyting orðið á
lifnaðarháttum heldra fólks, einkum sunnan-
lands. Nær það bæði til mataræðisins sjálfs,
drykkjarfanga og matargerðarinnar. Ljúf-
fengar og dýrar matvörur og drykkir ásamt
kryddi er nú flutt inn í landið í langtum ríku-
legri mæli en nokkru sinni fyrr. Er sumt af
því jafnvel vörur, sem menn fyrir 50 árum
þekk'tu ekki einu sinni nafnið á. Þetta er því
meiri ógæfa fyrir landið, sem fátæktin hefir
einnig aukizt, þar sem menn þvert á móti
gætu ályktað, að þessi sælkeralifnaður væri
merki um aukna velmegun í landinu, eins og
sumir fávísir menn halda nú á dögum...
Öll þau ógrynni af kryddi og vínum auk
brennivínsins, sem árlega er innflutt og neytt
í landinu, gerir landsbúa ekki aðeins fátæka,
kveifarlega og óhrausta, heldur spillir einnig
siðum þeirra og breytir þeim til hins verra. Te
og sykur eru nú orðnar svo algengar vörur, að
næstum því hver góður bóndi á nú teáhöld.
Kaffi er nú að komast í notkun, þótt það sé
ekki notað af bændum og allmörgum prest-
um, en þá eru það aðrir landsmenn, sem eyða
því meira af því. Mönnum geðjast ekki matur-
inn, nema í honum sé krydd frá öllum löndum
jarðar og með honum séu drukkin rauð og
hvít frönsk vín og jafnvel aðrar víntegundir
enn dýrari, í stað þess sem menn þekktu alls
ekki rauðvín fyrir 20 árum og notuðu þá hið
hvíta vín einungis við hátíðlegustu tækifæri
og þá aðeins helztu höfðingjar. Langmest ber
þó á breytingu þessari á Alþingi. Fyrir 20 ár-
um létu allir heldri menn, sem þangað komu,
að undanteknum tveimur eða þremur, sér
nægja kaldan mat. Meðan þeir dvöldust þar,
átu þeir brauð og smjer, saltket og hangið ket
og keyptu silung og mjólk af bændum í ná-
grenninu og drukku lítið eitt af öli með matn-
um. En nú flytja flestir þangað með sér eld-
húsgögn og eldamenn og neyta að staðaldri
margréttaðra máltíða, einkum þó þegar þeir
halda veizlur. Sykur og kryddvörur eru á
hvers manns borði, rauð- og hvítvín eru dag-
lega drukkin. En Iátum þetta nægja um þetta
efni. Margir hrósa þessum lífsvenjum, einkum
hæla útlendingar þeim, sem þannig lifa. Það
er sagt, að verzlunin blómgist við þetta og
landsmenn verði kurteisari og siðmenntaðri
en áður og margt fleira. En sannir fóður-
landsvinir hugsa vonandi eitthvað annað.“
„nú gerast silki- og
flauelsklæöi tízka"
Af þessum kafla í Ferðabók Eggerts og
Bjarna er svo að sjá, að yfírstéttin hafí að
minnsta kosti farið að tileinka sér nýjar og
breyttar neyzluvenjur á árabilinu 1730-1750.
Allt fer það fyrir brjóstið á „sönnum íöður-
landsvinum“ og þá ekki sízt að Alþingi skuli
ganga á undan með svo vondu fordæmi. Hér
er að lokum gripið niður í kafia um klæðaburð
Sunnlendinga, sem varla hefur verið sér á
parti, því vaðmálið var þar eins og í öðrum
landshlutum það efni, ásamt prjónlesi, sem al-
mennt var notað í fót. Þó gætir þess, segja
þeir, að höfðingjar gangi í lituðum klæðum úr
erlendu efni:
„Um klæðaburðinn er það sérstaklega að
segja, að bændur um land allt ganga í svört-
um vaðmálsfötum, svo að mönnum gæti til
hugar komið, að þeir sætu sífellt í sorgum.
Fyrr á tímum gengu menn ekki aðeins svart-
klæddir, heldur í mórauðum, gráum og hvít-
um fótum, og á helgidögum voru margir í blá-
um og rauðum vaðmálskyrtlum. Nú ganga
menn í stutttreyjum, en á ferðalögum eru þeir
í svörtum vaðmálskápum eða hempum. Á
höfði bera þeir hatt eða hettu og þunna skó úr
ósútuðu leðri á fótum. Eru þeir af sömu gerð
og skór voru alls staðar á Norðurlandi í
fornöld. Þá eru menn í prjónapeysum og
sokkum, en nærbuxur og skyrtur eru úr ullar-
einskeftu, sem er hvítur heimaofinn dúkur,
sem er ofinn eins og multumdúkur. Klerkar
ganga einnig mest í svörtum vaðmálsfótum,
og eru hempur þeirra og kjólar úr sama efni.
Veraldarhöfðingjar ganga í lituðum klæðum
úr erlendu efni. Fyrrum gengu þeir í ullar-
klæðum, en nú gerast silki- og flauelsklæði
tízka, einkum þó silkisokkar og vesti úr flaueli
og silki. Prestar eru hneykslaðir á þessu, af
því að kirkjuskrúðinn er alls staðar sáraléleg-
ur. Höklar eru víðast hvar úr lélegum ullar-
dúk og annar skrúði, sem notaður er við guðs-
þjónustuna, fer eftir því, því að flestar kirkjur
eru svo fátækar, að þær hafa ekki efni á að
kosta til annars sem betra er.“
INGÓLFUR
STEINSSON
LÖNGUM
FANN
ÉG TIL
Löngum fann ég til með því fólki
sem forðum lifði hér;
sem úr torfi og grjóti og tíðindaleysi,
tilveru skapaði sér.
Með grútarlampaljós,
á leiðinni út í fjós,
um göngin löng,
svo lág og þröng.
Það er auðvelt að ímynda sér
hvernig andrúmsloftið var,
er Þorrinn með sínum þjósti,
þaut yfir land og mar.
A bakvið líknarbelg
var birtan daufa helg,
þurfti að stíga rokk
og staga’ í sokk.
Eða fótgangandi um fjöll og dal
í fardaganna óvissu tíð;
með konu og böm og buru
þegar brast á iðulaus hríð.
I bljúgrí bæn u m skjól
meðan börnin litlu kól,
við lágan stein
og stormakvein.
Og á haustin var haldið í veríð
til að hala físk í soð,
til útróðra’ á opnum bátum,
við Ægi þeir höfðu’ ekki roð.
Og margur tómthúsmann
til moldar aldrei rann
en sökkísæ,
sjónmál frá bæ.
En þó lífíð væri’ oftast erfítt,
þá var Isaland fagurt sem í dag
og þrátt fyrir hungur og harðindin
stór,
komu hlý ár að vænka hag.
Á fjalli’ í grasaferð
með fljóð og góðan verð
og lyng í laut
að Hna þraut.
GUÐJÓN SVEINSSON
VOR-
BRULLAUP
Þa u eru komin
eina brúðkaupsferðina enn
herra og frú Vorjafndægur
alltafjafn ung, fersk ogástleitin.
Héldu árla inn í helgidóm
austurhafsins
veifuðu
blævængjum sólstafa
yfír blárrí hafsbrúninni.
Þau eru að taka vaktina
af herra og frú Haustjafndægri
er tóku á sig náðir
að baki vesturheiða
í nótt leið
hafa látið hóglega í vetur
haldið snjóbreiðum
í lágmarki
og tæpast
hleypt kuldabola út.
- Það boðar eitthvað
sagði gamla konan
með þríhyrnuna og prjónana
hefur alltafverið forn
að minnsta kosti
man ég hana ekki
öðruvísi.
En ykkur að segja
án allrar hjátrúar
hvarflar sisona að manni
hvort Haustjafndægrahjónin
ætli í þessu fríi
að efna í nýjan Lurk.
Höfundurinn býr á BreiSdalsvík.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 18. APRÍL1998 5