Lesbók Morgunblaðsins - 18.04.1998, Blaðsíða 19

Danska skáldið Peter Laugesen er eitt helsta skáld þeirr-
ar kynslóðar í Danmörku sem nú er á sextugsaldri. I
síðustu bókum hans er mikið um auðskilda texta sem
yfirleitt lýsa hversdagslegum aðstæðum, ORN
ÓLAFSSQN fjallar um skáldið sem hann segir að
leggi ekki áherslu á hið röklega þrátt fyrir tengsl
_________sín við veruleikannn._
RÓTLAUS
GJAMMANDI ÞRÁ
PETER Laugesen.
PETER Laugesen heitir ljóðskáld frá
Árósum. Hann er hálfsextugur og hefur
verið mikilvirkur undanfarna þrjá ára-
tugi, sent frá sér fjóra tugi ljóðabóka, auk
fimm þýddra, þ.á m. verk frægra stjórn-
leysingja og „gjöreyðenda“, Artaud og
Bakunin. Laugesen nýtur mikillar hylli
meðal danskra ljóðunnenda og var annar af
tveimur höfundum sem Danir stungu upp á
til bókmenntaverðlauna Norðurlandaráðs
síðast. Hér verður litið í bók hans Tilbúnar
aðstæður („Konstrueret situation") frá
1996. Það er aðgengileg bók, mikið um auð-
skilda texta sem yfirleitt lýsa hversdags-
legum aðstæðum. Mörg ljóð fjalla um tí-
beskan dverghund skáldins, sem er þá nær-
tækt dæmi um hvikula tilveru, yfirlætis-
laust líf í einfaldleika. Andstæðan birtist
einnig, þeir sem gangast upp í hlutverkum
og stirðna; hér er vikið að Auschwitz og
öðrum glæpum nasista. En nú er hætt við
að lesendur séu farnir að fá villandi mynd
af þessum ljóðum, hátíðleg flatneskja sósí-
alrealismans er þeim fjarri, enda þótt hér
séu innanum rímuð ljóð með reglubundinni
hrynjandi, í stíl við baráttusöngva kratanna
1. maí. Þau treystist ég ekki til að þýða, en
lítum á önnur dæmi:
Það semégvilerljóst
oggeðveikislega venjulegt mál
sem klýfur ríkið að endilöngu
og kemur þvert á allt
sem hvers Jcyns prestar
geta sagt þeim til huggunar
sem þora ekki að sjá sjálfa sig
í stínandi spegli dauðans.
Laugesen hefur lengi skrifað um jass í
dagblaðið Information, og töluvert er vikið að
tónlist í ijóðum hans, og þá ekkert síður að sí-
gildri, Mahler, Beethoven. En eftirfarandi
ljóð fmnst mér vera mótað af blús, bæði í máli
og hrynjandi, hvort sem nú auðnast að skila
því á íslensku, eður ei. Þetta ljóð sýnir líka
aðra hlið á Laugesen, en það er samhengis-
leysi módernismans, þar sem eitt stríðir gegn
öðru:
Nóttin er svört einsog negri
og stjörnurnar buldra blús
út eftir vetarbrautinni
kolaðri og brunninni röddu
umgirt nasískum höggmyndum
frá heilsubúðum er tútna út.
Tálguð beinagrind sér sjálfa sig
sem vöðvaíjall í spegli
á meðan stórir nótnavendir
tí'eikja tónlistarbruna
í öllum þjörtunum sem veltast
sem renna burt geltandi
eins oghundasleðarínóttinni
og láta eftir sig bergmál
afrótlausri gjammandi þrá
í auðum götum stórborga.
Eins og skáldum er títt.talar Laugesen til
sinna líka, því koma fyrir vísanir tii íyrirbæra
sem honum eru nákomin en kannski ekki öll-
um lesendum þessa pistils. í eftirfarandi ljóði
eru tvö slík nöfn. „Misty“ vísar til frægrar
bandarískrar kvikmyndar, það er nafnið á lagi
sem hættulega þráhyggjusjúk kona pantaði
hjá plötusnúð, sem hún svo ofsótti, vildi eiga
hann með húð og hári. Endurtekningin þar er
þá sameiginleg við pikk krákunnar hér, hvað
sem öðru líður. En áður er vísað til frægrar
stefnuyfírlýsingar Arthur Rimbaud, þegar
hann gerðist upphafsmaður módernisma í
ljóðum, sautján ára gamall, um 1871. En þá
skrifaði hann kennara sínum í bréfi, að hann
væri ákveðinn í að gerast skáld, sjáandi, en til
þess þyrfti markvissa umturnun eða ruglun
allra skilningarvita. Eg skil þetta svo, að
þannig hafí skáldið viljað komast hjá vana-
hugsun, klisjum. En lesendum skal eftirlátið
að glíma við þetta:
Mitt á einbýlishúsagötu
í norðlægri heimsborg
stendur kráka.
Hún hakkar ákaft
í asfaltið
Það er einsog Rimbaud
langvarandi algjör
og meðvituð ruglun
allrar skynjunar:
Misty.
Þá birtist viðleitni skáldsins að grípa
augnablikið, einmitt það sem ekki er sér-
kennilegt eða á nokkurn hátt óvenjulegt:
Kjarni tilverunnar verður þannig skynjaður
en ekki útskýranlegur röklega:
Eins og dropamir lenda á rúðunni
á leigubíl sem bíður
nákvæmlega þvúíkt kraftaverk
af tilviljun í fullkominni reglu, þannig
ersköpunin. Þannigverðurheimurinn til.
Svo hægt og með ljóshraða.
Lítum að lokum á ljóð sem er einskonar
stefnuyfirlýsing Laugesen, enda þótt það á
mótsagnakenndan hátt boði einmitt, að ljóð
geti ekki haft boðskap!
Enginn getur verið skáld
án þess að skilja
sjálfsmorðssprengjumann
sem væntir Paradísarvistar
E nginn getur verið skáld
ánþessaðvita
að enginn guð er mestur
og sannastur bestur
Enginn getw verið skáld
og ekki vitað
að ljóð er sprengja
full triðar
Enginn getur verið skáld
og ekki varið
rétt þehra sem ekki vita
gegn kúgun
þeirra sem vita
En samstaða
getui' ekki grundvallast
á minna en trú
sem er meiri og fegurri
en nokkur guðfræði
getur prjónað
úrminningum um guði.
SAMEINAÐIR
SEMJUM VÉR .
TÖJVLIST
Sígildir diskar
14 TÓNSKÁLD
Berio/Cerha/Dittrich/Kopelent/Harbi-
son/Nordheim/Rands/Dalhavie/Weir/Pender-
ecki/Rihni/Schnittke-Rozhdestvenski/Yu-
asa/Kurtág: Requiem of Reconciliation f. ein-
söngvara, kór og hljómsveit. Tobias Janzik,
Donna Brown, Julie Moffat (S); Ingeborg Danz
(A), Thomas Randle (T), Andreas Schmidt (B);
Gachinger Kantorei Stuttgart, Kammerkór
Krakár og Fílharmóníuhljómsveit Israels u. stj.
Helmuths Rillings. Hansslcr Classic Exclusive
Series CD 98.931. Upptaka: DDD, konserthljóð-
ritun Suðurþýzka útvarpsins, Stuttgart 16.8.
1995. Útgáfuár: 1995. Lengd (2 diskar): 108:07.
Verð (12 tónar): 2.700 kr.
HINN AGNARSMÁI menningarmarkaður
norðurhjarans býður upp á aðskiljanleg lítil
kraftaverk. Eitt þeirra er tilvist sígildrar út-
varpsstöðvar, og nýjast er að þriðja „alvöru“-
plötubúðin í borginni hefur hafið starfsemi.
Virðist hún eftir nafni og úrvali að dæma ætla
að gerast svo djörf að hafa m.a. fáséð fram-
sækin 20. aldar verk á boðstólum, sem inn-
kaupastjórar, í samræmi við smekk breiðasta
samnefnarans, hafa fram að þessu haft til-
hneigingu til að sniðganga.
Vonandi kemst hún upp með það, og yrði
söfnurum ekki síður fagnaðarefni, ef kammer-
tóngreinin færi nú einnig að njóta almennt
meiri athygli söluaðilja, því kammertónlist -
a.m.k. frá því er hún varð tónsöguleg sérgrein
- hefur verið heldur útundan í hérlendum
plötubúðum. Ailtjent ætti tilkoma verzlunar-
innar, ásamt fjölda lítt þekktra plötumerkja,
með réttu að geta stuðlað að meiri fjölbreytni
í tónlistarframboði á hljómplötum en áður
hefur sézt á okkar breiddargi-áðum.
Eitt þeirra plötumerkja sem næsta lítið
hefur borið á hér undanfarið er hið þýzka
Hánssler, sem fyrir stríð var nótnaforlag
en státar nú m.a. af geisladiskaheildarút-
gáfu á kirkjukantötum Bachs með Helmuth
Rilling við stjórnvölinn; kvað sá eini stjórn-
andinn er lokið hefur öllu því mikla verki.
Rilling heldur einnig utan um hérumrætt
nútímaverk frá sömu útgáfu, er á sér sér-
kennilega tilurðarsögu, nefnilega 50 ára af-
mæli loka seinni heimsstyrjaldar. Bauð hann
af því tilefni 14 tónskáldum frá fyi'rverandi
stríðsaðildarlöndunum Italíu, Áusturríki,
Frakklandi, Þýzkalandi (2), Bandaríkjunum,
Tékkóslóvakíu, Ungverjalandi, Noregi, Pól-
landi, Bretlandi (2), Sovétríkjunum og Japan
að semja Sálumessu sáttagjörðar og dreifði
stökum þáttum messutextans milli höfunda,
væntanlega út frá einhverri samtengjandi
heildarhugmynd sem bæklingurinn greinir
ekki frekar frá, nema hvað lesa má milli lína,
að mælzt hafi verið til að menn byggðu að ein-
hverju leyti á hefðbundnum gregorssöngvum.
Hugmyndin um „hópefli" í tónsköpun er
ekki alveg ný. Geta má Diabellis, er safnaði
tilbrigðum ólíkra tónskálda um sama stef, og
Verdis, er efndi til hópsmíðar á sálumessu við
andlát Rossinis. Hér á landi mætti rifja upp
skemmtilega hugdettu Leifs Þórarinssonar
um að skipta örþáttum um 12 mánuði forna ís-
lenzka dagatalsins milli jafnmargra tón-
skálda, sem hrundið var í framkvæmd á
Skerpluhátíð Musica Nova á Kjarvalsstöðum
1981. Þótti takast vel, þrátt fyrir að kenni-
setningin um að „listaverk verði aldrei samið
af nefnd" hafi þegar þótt sönnuð með dæma-
lausri tilskipun Stalíns á sínum tíma um nýjan
þjóðsöng, svo og flokkspólítískum „nefndar-
tónsmíðum" upp úr kínversku menningarbylt-
ingunni nokkrum áratugum síðar.
Sáttargjörðarsálumessu ofantalinna 14-
menninga (Rozhdestvenski var fenginn til að
orkestra framlag Schnittkes vegna veikinda-
forfalla) er aðallega haldið saman af titli og
texta, sem hinir innbyrðis gjörólíku höfundar
hafa sumir bætt í frá eigin brjósti, eins og
kemur fram af skáletruðum innskotum í bæk-
lingi. Notkun gregorssöngs virðist aftur á
móti hafa höfðað til fárra, ef undan er skilin
nálgun Dalbavies hins franska.
Ágæti messunnar í heild sem listaverks er
því í bezta falli umdeilanleg. En sem persónu-
legt sýnishornasafn téðra höfunda er hún
vissulega athygli verð. Sem hlustunarupplifun
geymir verkið marga ljósa punkta - að vísu
líka innan um fáeina dekki'i sem gleymast
blessunarlega fljótt - (meðal þeirra eftir-
minnilegri mætti nefna hið ljóðræna Juste
judex Johns Harbisons og hið silfurtæra
Sanctus eftir Judith Weir), og er líklegt að
hver hlustandi finni eitthvað við sitt hæfí,
enda fjölbreytnin gífurleg sem von er. Mestu
bjargar þó góður flutningur og einstaklega
velheppnuð hljóðupptaka, sem er ekki lítið af-
rek á lifandi tónleikum með jafnmikið um-
leikis.
SIBELIUS
Jean Sibelius: Fiðlukonsert. í d-moll Op. 47;
Kirjálasvíta Op. 11; Svíta úr Gestaboði
Bclsasars Op. 51. Pekka Kuusisto, fiðla; Fíl-
harmóníuhljómsveit Helsinkis u. stj. Leifs
Segerstams. Ondine ODE 872-2. Upptaka: DDD,
Helsinki 1/1996. títgáfuár: 1996. Lcngd: 65:14.
Verð (12 tónar): 1.500 kr.
FINNAR hafa eignazt svar við unglings-
stjörnunni Leilu Josefowicz á fiðlu. Það er
hinn ekki nema liðlega tvítugi Pekka Kuusi-
sto, og þeir sem ekki verða staddir erlendis
n.k. júlílok munu geta séð hann og heyrt í úr-
slitaþáttum Kontrapunkt-spurningakeppni
Sjónvarpsins (uppteknum 4. apríl s.l.), þar
sem hann vakti óskipta aðdáun nærstaddra -
þrátt fyrir svolítinn vott af strákslegri sterti-
mennsku í sviðsframkomu.
Pekka hefur afburða bogatækni - stoppar
heyranlega milli stroka á jafnvel harðasta
skeiði - en það sem maður tók mest eftir var
furðu sjálfstæð túlkun. Líklega var þar frum-
legast hvemig hann treinaði bullandi róman-
tíkina með „upphafshyggju“-kenndum líðandi
tónum án víbratós, þar sem hin dæmigerða
finnska lángtan - þrá - fékk nýja og allt að
því sögulega vídd með svölum endurómi af
fornum gömbutónum. Og auðvitað vantaði
hvorki kraft né eldfimi á úthverfari stöðum.
Þetta má allt heyra í fiðlukonsertinum, enda
skildist manni ytra, að Pekka væri fyrstur
Finna til að sigra í alþjóðlegu Sibeliusar-
fiðlukeppninni, þar sem hann fékk aukaprik
fyrir túlkun þessa krefjandi konserts.
Helsinki-fílharmónían er meðal betri
hljómsveita Evrópu undir naskri stjórn Leifs
Segerstams, þó að hann virðist iða fullmikið í
skinninu í lokaþætti Kirjálasvítunnar, þar
sem manni finnst hann alltaf vera að ýta á
eftir, auk þess sem blásarar eru stundum of
sterkir miðað við strengjasveit. Annars er
fátt hægt að finna að upptöku tæknimann-
anna frá hinu „finnska BIS,“ Ondine, sem
náð hefur að vekja verðskuldaða eftirtekt á
örfáum árum.
Gestaboð Belsasars (1906) - leikhústónlist
um síðasta Babýlóníukonunginn (þann er sá
„mene tekel“ letrað á vegginn) og jafnframt
óvenjulegt dæmi um morgunlenzka hlið hins
annars heimakæra Sibeliusar - er á þyngri
og dulrænni nótum en leikhústónlist Nielsens
við Aladdin (1921), eins og strax sést við sam-
anburð á „austurlenzkum inngöngulögum"
beggja. Þrátt fyrir ytri exótismann er greini-
lega eðlismunur á hinu brosandi Fjóni og
finnskum skógardrunga, en það rýrir vitan-
lega á engan hátt seiðandi áhrifamátt hins
finnska Orfeifs.
Ríkarður Ö. Pálsson
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 18. APRÍL 1998 1 9