Lesbók Morgunblaðsins - 18.04.1998, Blaðsíða 14

ÞJÓÐSAGNAMYND eftir Ásgrím Jónsson.
ÍSLENSKAR
• •
ÞJOÐSOGU R
EFTIR ÞORSTEIN ANTONSSON
Á íslandi eru vötn þar sem óskasteinar fljóta eina nótt
ó óri. Fossar sem gengið verður ó bak við ó vit foss-
búa og til óvinnings. Sækýr ganga stundum ó land,
gróar og stórvaxnar með blöðru ó grönum og í
vötnum leynast nykrar.
mál. Heill skóli var þá kenndur við Brouwer
og áhrif hans fóru ört vaxandi. Wittgenstein
hlýddi á fyrirlesturinn og það virðist sem
hann hafi komið róti á hugsanir hans. Hann
hafði sagt skilið við heimspekina átta árum
áður, en nú var eins og eitthvað hefði komið
yfir hann, fyrirlesturinn endurvakti áhuga
hans og hann sá á heimspekinni nýjar hliðar.
Upp þaðan stóð hugur Wittgensteins til þess
að snúa sér aftur að heimspekinni og í því
skyni hvarf hann aftur til Englands þar sem
hann var hagvanur og þangað var hann kom-
inn í ársbyrjun 1929.
Fyrst í stað var Wittgenstein skráður sem
doktorsefni í Cambridge. Hann fékk Tractat-
us metinn sem doktorsritgerð og þá þegar var
farið að líta á þá bók sem sígilt heimspeki-
verk. Arið 1930 var Wittgenstein boðin kenn-
arastaða á Þrenningargarði til fimm ára. St-
arfið tryggði um sinn fjárhag hans sem verið
hafði mjög bágur. Nú gat hann ennfremur
einbeitt sér að nýjum og gömlum heimspeki-
hugmyndum og hann stefndi á að smíða úr
þeim bók. Að þessari bók, Rannsóknum í
heimspeki, vann hann sleitulaust í sextán ár,
en hún kom ekki út fyrr en hann var allur.
Sérstseéur kennari
Wittgenstein þótti skera sig úr sem há-
skólakennari. Hann kenndi án þess að styðj-
ast við neina minnispunkta. Hann var stund-
um sem í eigin heimi, kallaði upp yfir sig: Hví-
líkur asni er ég, eða: Þetta er andskoti erfitt.
Stundum átti hann til að þagna og segja svo:
Hinkrið við, látið mig sjá og svo settist hann
niður og horfði í gaupnir sér í fáeinar mínút-
ur. Og hann átti til að styðjast við mjög hvers-
dagsleg dæmi í kennslunni, notaði urmul af
líkingum úr daglegu lífi og samskiptum fólks.
Á einu námskeiðinu, sem fjallaði um skyn-
reyndir og einstaklingsbundna reynslu, voru
helstu heimildir og tilvísanir ekki í sígild
heimspekiverk eftir helstu hugsuði sögunnar,
heldur í útbreidd sakamálatímarit sem hann
hafði mikið dálæti á. Ástríðufullir og óútreikn-
anlegir kennsluhættir hans urðu mörgum
nemendum hans mjög minnisstæðir. Hann
tók sig þó aldrei hátíðlega sem háskólakenn-
ara. Til marks um það hvatti hann nemendur
sina til að verða allt annað en heimspekikenn-
arar og allra síst blaðamenn. Fræðimennska
var að hans mati fyrirlitleg. Hann snobbaði
niður á við í þeim efnum. Honum fannst al-
þýðleg hagnýt störf meira virði, alþýðlegt fólk
yfirlætislausara. Það er ekkert súrefni í
Cambridge, sagði hann eitt sinn. Oftar en
einu sinni hugleiddi Wittgenstein alvarlega að
snúa sér að heilsugæslustörfum, gamall og
nýr draumur hans var að verða læknir og einu
sinni stóð hugur hans til verkamannavinnu í
Rússlandi.
Afhuga
háskólalífi
Þegar dró að lokum fimm ára ráðningar-
tímabilsins stóð Wittgenstein á krossgötum.
Eitt var víst: Hann hugðist ekki halda há-
skólakennslunni áfram. Hann ákvað að fara til
Noregs, líkt og hann gerði árið 1913, í þeim
tilgangi að iðka heimspeki í góðu næði. Hann
átti enn bjálkakofann afskekkta sem hann
byggði í fyrra stríði. En brátt varð einsemdin
honum óbærileg og hann flutti til vinar síns í
Dyflinni. Þegar Þjóðverjar hernámu Austur-
ríld sótti Wittgenstein óðar um kennarastöðu
í Cambridge, svo hann gæti fengið breskan
ríkisborgararétt í stað þess þýska sem hann
varð skyndilega handhafi að. I ársbyrjun 1939
var Wittgenstein settur prófessor í heimspeki
og um sumarið fékk hann breskt vegabréf.
John Maynard Keynes hlutaðist til um
hvorttveggja. Wittgenstein naut sín ekki í
heimspekikennslunni á meðan stríðið geisaði
og fannst hann þurfa að gegna öðrum og mik-
ilvægari skyldum á stríðstíma. Honum var þvi
útvegað starf sem sjúkraliði á herspítala. I
byrjun árs 1945 lýkur hann við bók sína
Rannsóknir í heimspeki sem hann hafði unnið
að síðan 1929. Hann lét af prófessorsembætti
að eigin ósk 1947, langþreyttur á háskólalífi.
Wittgenstein var alla tíð ókvæntur. Hann
hneigðist til karlmanna og átti nokkra
kærasta á síðari hluta ævi sinnar. Síðustu
æviárin dvaldi hann á víxl meðal vina á ír-
landi, í Bandaríkjunum og í Cambridge og
Oxford. Hann greindist með krabbamein sem
dró hann til dauða í apríllok árið 1951, rétt 62
ára að aldri.
f næstu Lesbók: Wittgenstein á fslandi.
Heimildir:
Bertrand Russell: Autobiography, Unwin,
London 1975. Brian McGuinness: Wittgenstein,
A Life: Young Ludwig 1889-1921, Penguin
Books, London 1990. Ray Monk: Ludwig Wittg-
enstein: The Duty of Genius, Vintage, London
1991. Þorsteinn Gylfason: „Ludwig Wittgen-
stein“ í Hug, tímariti um heimspeki, 2.ár, 1989.
Höfundur er cand. oecon og BA í heimspeki og
starfar hjá Kaupþingi hf.
✓
EG VAR staddur í flugvél yfir
Grikklandi, himinninn bjartur og
heiður, og framundan fnykur frá
höfuðborginni Aþenu eins og
merki um fjarlægt eldgos þegar
mér opnaðist fyrst fyrir alvöru
innsýn í íslenskar þjóðsögur sem
ég þó hafði haft í eyrunum frá
blautu barnsbeini á bernskuheimili mínu í
Reykjavík. Og það svo að þá þorði ég varia
um þvert hús að ganga einn eftir að dimma
tók.
í flugvélinni mændi ég niður á sólbrunnið
landið og furðaði mig á hversu líkt það var
íslandi frá þessu sjónarhomi skoðað. Auðvit-
að, sagði ég við sjálfan mig, gagntekinn af
þessari innsýn í sögu beggja þjóða, fjöllin
mátulega há fyrir ímyndunaraflið til geta
flogið yfir þau og spunnið um þau sögur í
leiðinni, dalirnir nógu grunnir fyrir íbúana til
að hugsa sér til hreyfings; hijóstrin nógu
ókræsileg til að viðhalda útþránni; fjöl-
breytnin í landslaginu nógu mikil til að
skuggamir glæðist lífi fyrir sjónum manns.
Landið mótar sögumar. Fyrir neðan mig,
úr flugvélinni, blasti við mér hæfileg blanda
þess kunnuglega og hins ókunna til að vekja
forvitni um hvað lægi handan daglegs lífs;
land af þeirri stærðargráðu og gróðursæld
sem er íbúunum hvatning til andlegra um-
brota. Grikkland á annan veg, skærblár him-
inn umhverfis, á hinn dimmblátt Eyjahafið,
og ég á leið frá hvítri byggð Salonikki inn í
brúnt mengunarkóf Aþenuborgar.
Þjóðsögur spretta af þörf ímyndun-
araflsins fyrir svigrúm. Sumum fylgir dul-
vísi, umræða um - hið óumræðilega. Þær
veita nýja og skarpari sýn í hið gamalkunna
og hversdaglega. Ef þjóðsögur ekki beinlínis
flytja vísdóm inn í líf þess sem þær á annað
borð ná til eins og goðsagnir gera þá hrista
þær a.m.k. upp í mönnum svo að hið óvænta
á greiðari leið að þeim en áður og þar með
vex þörfin fyrir ferskan skilning á því sem
fyrir ber.
Það er um aldarfjórðungur síðan fyrst var
hægt að aka hringinn í kringum Island og
enn er byggðin í landinu mjór kragi um-
hverfis eyðimerkur; veglausar torfærur þar
sem útilegumannasagnir áttu þrifnað sinn í
gróðurvinjum að baki fjalla. Útilegumenn
rændu kvikfénaði byggðarmanna og stund-
um kvenfólki samkvæmt þjóðtrúnni og ósýnt
var hvemig fara myndi ef ferðalangur á fjöli-
um rakst á þvílíkan dúðadurt. Jafnframt
ógninni sem byggðamönnum stóð af illþýð-
inu dreymdi þá sjálfstæðari meðal þeirra um
gróðurvinjar inni á hálendinu, handan fjalla
og eyðifláka, þar sem hið forboðna gat ræst;
ástir í meinum, ástundun bannaðra fræða
sem sjá má af sögum um fjallabúa.
Áþreifanlegt fólk var fátt og strjált um
sveitir landsins. Hið óáþreifanlegra var ekki
færra og bjó í hólum og klettaborgum, fólara
á litaraft, svarthært og strýhært, með eina
nös, tannhvasst, rökvíst og gætt miklu
verksviti. Bæir og heilir firðir draga heiti sitt
af borgum þessa fólks; slíkum bergmyndun-
um.
íslendingar bættu sér í fyrstu upp hæg-
læti norsks uppruna síns með írskri órósemi
enda lá írland vel við víkingum. Þangað voru
sóttir þrælar. Þar með runnu írsk þjóðarein-
kenni saman við norsk; þau sem gætt hafa
suðurríkjatónlistina bandarísku einkennum
sínum. Norsk hversdagsviska stemmir af
írska draumóra í sagnasmiðju íslensku þjóð-
arinnar svo að svarar til sálarlífs hversdags-
legs fólks fremur en alþýðusagnir annarra
þjóða. Jafnvel svo að íslenskar draugasögur
hafa þjónað þjóðinni um aldir sem aflausn
fyrir sálarkrepping af því tagi sem vandaðri
sjónvarps- og bíómyndir gera núorðið. Enda
var draugur nálega á hverjum íslenskum
sveitabæ fyrr á tímum og á sumum margir.
Auk þess sem ættlægt ófélagslyndi tók á sig
mynd Skottu eða Móra.
Islenskar þjóðsögur búa yfír ríkulegu
myndmáli yfir sálarkvilla sem núorðið er
fjallað um með fræðilegri og leiðinlegri
hætti. Skapgerðarbrestir manna voru send-
ingar. Þau ósköp hentu menn áður fyrr eins
og nú að týna sjálfum sér og töldust þá í
álögum. Sá sem hafði rökvit og kunni tækni-
brögð taldist hafa skrattann í þjónustu sinni
eða einhvern ára hans. Hamingjan var
Ápreifanlegt fólk var fátt
og strjált urn sveitir
landsins, hið óáþreifan-
legra var ekkiferra og bjó
í hólum og klettaborgum,
fölara á litaraft, svart-
hœrt og strýhœrt, með
eina nös, tannhvasst,
verndarvættur í för með þeim heppna. Og
ríkulegt innsæi taldist fengið fyrir tilstuðlun
draumkonu sem vitjaði viðkomandi þegar
þörf var á. Mikill trúarlegur agi gat leitt til
andstæðu sinnar fyrr á tímum ekkert síður
en á viktoríutímanum í Bretlandi og það svo
að viðkomandi umhverfðist, en ekki í gleði-
hverfum eins og heldri Bretar heldur í trölla-
höndum. Ástríðuofsi var kallaður tröllskap-
ur. Álfar sóttu í þá sem bjuggu yfir óvenju-
legum vitsmunum; heilluðu þá jafnvel til sín.
Af öllum þessum kynjum segir í íslenskum
þjóðsögum; villustigum sem nú teljast liggja
milli eyrna þess villuráfandi og fagmenn í
geðheilbrigði beita á sínu lagi. Raunsæi og
draumórar renna saman í hinum bestu ís-
lenskra þjóðsagna svo að hvort mannlífsein-
kennið um sig bætir hitt upp og af verður
vogunarspil fyrir heilvita mann um að heill-
ast í kletta þjóðsagnaarfsins svo að aftur
ljúkist að baki hans, a.m.k. að sinni. En eins
og segir í goðsögum, sem allt á uppruna í, þá
kemur sá maður þroskaðri til byggða á ný
sem heilshugar ferðast um þjóðsagnaheima.
Á Islandi eru vötn þar sem óskasteinar
fljóta eina nótt á ári. Fossar sem gengið
verður á bak við á vit fossbúa og til ávinn-
ings. Landið er gjöfult ef rétt er að því farið;
núorðið skilja flestir íslendingar einmitt
þetta. Sækýr ganga stundum á land, gráar
og stórvaxnar, með blöðru á grönum. Verði
einhver vitni að því þá er um að gera að
hlaupa til og sprengja blöðruna áður en kýr-
in kemst til sjávar á ný, og eignast þar með
afbragðs mjólkurkú. Ánnað gildir um hesta
sem í vötnum leynast; sá sem freistast á bak
festist og hleypur nykurinn með hann í vatn-
ið.
Vatna- og sjávarbúar á íslandi eru illir ef
ekki ætir. Fæstir þeirra eru með viti aðrir en
marbendill. Hann má sín lítils ef næst og er
fluttur á land. Honum þykir ekkert til manna
koma en kaupir sér flutning til sjávar með
því að vísa á verðmæti. Skrímsli eru í vötn-
um og í sjó og ganga á land; ólögulegar
skepnur, jafnvel svo að á eru fleiri hausar en
einn. Þau eru skeljum þakin og skröltir í.
Ef þjóðsagan kallaðist ekki á við daglegt
líf manna varð henni ekki langra lífdaga auð-
ið og er gleymd fyrir löngu. Afþreying er
annað mál. Af henni má hafa gaman og er oft
furðan ein. Svokallaðar karla- og kerlinga-
sögur vísa til einstakra atburða. Sama um
galdrasögur. Islendingar voru jafn göldróttir
og Evrópubúar á 17ándu öld; en söguþjóðin
tengdi galdur lesmáli en ekki grautarsuðu
eins og hinir og því varla á færi annarra en
karla. Á Vestfjörðum sýndist lengra til guðs
en í öðrum landshlutum, og því styttra í
galdra og aðra tækni.
Enn mæla siðir svo fyrir að ævi Islendings
verði að taka á sig sögugervi í eftirmælum
dagblaða áður en greftrun og yfirsöngur öðl-
ast gildi að honum látnum svo mótað er hug-
arfarið af sagnahefð. Og eftirmæli eru engin
raunsæisfrásögn.
Strjálbýli og hóglega hrjóstrugt landslag
bjó fólki jarðveg fyrir ævintýri sem voru
sama marki brennd og dagfar þess en
bjuggu jafnframt yfir mynstrum mannlegs
sálarlífs sem náttúra daglegs lífs þess gerir
ekki. Þar með var fengin undirstaða fyrir
þróun þjóðmenningar frá rótum. Islendingar
þurfa ekki að leita til annarra þjóða eftir
slíkum hlutum, þótt nýta megi hið aðfengna í
þágu þjóðmenningar okkar. Né heldur er
ástæða til að ætla hetjusagnir yfirstéttarinn-
ar í landinu af sjálfri sér, íslendingasögur,
hið eina gilda þegar kemur að sjálfstæðis-
málum þjóðar.
Ohlutbundin hugsun þróast af myndamáli;
dulrúnum þjóðararfsins. Þannig upphófst
grísk menning að nútímaskilningi. Heim-
speki tók við af goðsögum Forn-Grikkja,
þjóðsögum þeirra og ævintýrum. Sama getur
gerst meðal okkar Islendinga.
Höfundur er rithöfundur.
14 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 18. APRÍL1998