Lesbók Morgunblaðsins - 13.06.1998, Side 11
I, olía á léreft, 90 x 110 sm.
SKÁLD- og ástmögur rússnesku þjóðarinnar Serge Ésenín (1896-1925); máluð 1968, olía á lé-
reft 126,5 x 143. Með þessu mikla skáldi hrærðist sál alþýðunnar. „Snjór og sléttur breði,
bleikur máni skín / Breitt er yfir landið napurt grafarlín. Drúpir björk af harmi, hvít við fenntan
veg./ Hver er týndur dáinn? Er það kannski ég. (þýð. Geir Kristjánsson)
ur en Þjóðverjar umkringdu Leningrad var
Makarov komið fyrir í Alma Ata í Kazakstan
þar sem hann dvaldi til stríðsloka og gætir
áhrifa þeirrar dvalar í nokkrum mynda hans.
Hann var meðlimur í sambandi sovétlista-
manna og heiðurslistamaður Rússlands. Slík-
ir fengu einir að sýna myndir sem þeir mál-
uðu af Lenin og öðrum sovéskum framá-
mönnum, þó ekkert væri til fyrirstöðu að aðr-
ir máluðu þá félaga.
A sovéttímanum lifðu flestir listamenn við
frekar kröpp kjör og höfðu fá tækifæri til að
lifa af listinni í vestrænum skilningi. Ríkið
var helsti kaupandi listaverka, og nær undan-
tekningarlaust sá eini. Eins og aðrir dró
Makarov á þann veg fram lífíð, að sérstök
listaverkanefnd keypti af honum ákveðinn
fjölda verka á ári, og hafði því tilveru málara
á tímaskeiðinu í hendi sér. Þeir sem voru í
náðinni hjá þessari nefnd gátu haft það nokk-
uð gott, jafnvel fengið að sýna verk sín er-
lendis. Makarov var þó þannig skapi farinn,
að hann vildi síður þurfa að viðra sig upp við
þessa menn til að bæta sinn hag. Atti erfitt að
lynda við þá sem stjórnuðu í hinum sov-
éskska málverkaheimi, og þannig má segja
að hann hafi verið á mörkum þess að vera
non-konformisti. Makarov varð að drýgja
tekurnar með kennslu, og var álitinn kröfu-
harður við nemendur. Hann var alla tíð trúr
uppruna sínum og skóla í listinni og þótti
einkum bera af í hefðbundinni gerð manna-
mynda. I bæklingi sem gefin var út að honum
látnum í tilefni sýningar á verkum hans seg-
ir; að í nánasta vinahópi hafi hann verið kall-
aður, snillingurinn, vegna þess að hann náði
svo góðum tökum á „portretttækninni11.
Makarov leitaðist við að láta þau sýna hinn
innri mann og lagði sérstaka alúð við myndir
af börnum. Myndsvið hans var fjölskyldan og
nánir vinir, en lifibrauðið var helst að mála
Lenin, þekkta rússneska listamenn, vísinda-
menn m.m.
Umbrotin í rússnezku þjóðfélagi á árum
þýðunnar og svo eftii' hin gagngeru umskipti
voru meiri en menn geta með góðu móti
ímyndað sér úr fjarlægð. Rússneskur lista-
vettvangur var í ákveðnum strangt mörkuð-
um farveg, en allt sem nefna má skipulag
leystist nú skyndilega upp í frumeindir sínar
og menn svifu í lausu lofti.
Ríkið var að sjálfsögðu ekki lengur kaup-
andi myndlistar að neinu ráði, og allt sem gat
heitið fjárhagsgrundvöllur fór veg allrar ver-
aldar, eitthvað líkt og í heimskreppunni á
þriðja áratugnum og erfiðleikar listamanna
við að hafa í sig og á og framfleita sér og sín-
um óskaplegir. A einu vettvangi var til að
mynda það öryggi úr sögunni, að gera mynd
af Lenín ef allt annað þraut, en slíkar voru
pottþétt söluvara til flokksins og mun senni-
lega engin leiðtogi frá upphafi vega hafa ver-
ið málaður jafn oft og á jafn skömmum tíma.
Svo yfirgengileg var fátæktin er frá leið, að
fjölskyldur myndlistarmanna áttu ekki fyrir
jarðarförinni hrykkju þeir uppaf en fjöl-
skylda Makarovs þurfti ekki að upplifa þá
niðurlægningu. Makarov var fatlaður og átti
ekki heimangengt síðustu æviárin. Þjáðist af
sjúkdómi sem lagðist á beinin. í Sovétríkjun-
um úthlutaði ríkið fólki húsnæði. Málarinn og
seinni kona hans, Nina Melinkova, höfðu
vinnustofu undir risi í fimm hæða fjölbýlis-
húsi í úthvei'fi Moskvu, en sjálf bjuggu þau í
lítilli skonsu innaf vinnustofunni.
Makarov kvongaðist tvisvar, með fyrri
konu sinni átti hann tvö börn, dreng og
stúlku, og málaði margar myndir af fjöl-
skyldu sinni. Eiginkonan lést úr krabbameini
1974, en árið 1980 kvæntist málarinn fyrr-
verandi nemanda sínum Nínu Melnikovu,
sem vann með honum í málverkinu. Sonurinn
var að öllum líkindum myrtur af glæpagengi í
Moskvu. Ekki fékk staðfest af lögreglu hvort
sonurinn hengdi sig eða var hengdur. Hafði
hins vegar komið sér í óæskilegan félagskap
og málarinn taldi að glæpahyskið hafi myrt
hann í hefndarskyni, hins vegar lifir Alla
dóttir listamannsins. Andlát Makarovs bar að
18. júlí 1992 og hann var jarðsettur í fjöl-
skyldugrafreit fyrri eiginkonu sinnar sem er
rétt fyrir utan borgarmörkin. Þurfti að sætta
sig við þröngar vistarverur og takmarkað ol-
bogarými meðan hann lifði og einnig er
þröng á þingi í kirkjugarðinum, því að í litla
fjölskyldugrafreitnum hvflir kista lista-
mannsins nokkru ofar kistu fyrrum tengda-
móður hans, en líklega hefur verið gott sam-
band þeirra á milli. Má draga þá ályktun af
portrettmynd sem hann málaði af gömlu kon-
unni meðan hún lifði.
Myndir eftir A.I. Makarov er að finna í
söfnum í ýmsum ríkjum hinna fyrrum Sovét-
ríkja allt frá Mongólíu til Moskvu þar sem
myndir eftii' hann er að finna í hinu fræga
Tretjakovlistasafni. A ferli sínum hélt lista-
maðurinn margar sýningar um öll Sovétríkin,
einnig í Þýskalandi 1991, en síðustu stóru
einkasýningarnar á verkum hans voru í
Moskvu árin 1973, 1985 og 1993. Að honum
látnum hafa verið haldnar sýningar á verkum
hans í Frakklandi 1993 og Ítalíu 1995.
Sú tegund rússneskar myndlistar sem
byggðist á blöndu af frásagnarlegu raunsæi
og vissum þegnskap og ræktarsemi við eldri
hefðir, er lítt þekkt hér á landi. Telst að vissu
marki arfur frá málurum 19. aldar, líkt og
Ilja Repin, (1844 - 1930), utan að rausæið er
ekki gagnrýnið, svo og nemanda hans hinum
frammúrskai-andi andlitsmyndamálara Va-
lentin Serov (1865-1911). Enn mun það telj-
ast í fullu gildi, sem Madame de Stáel skrif-
aði eftir ferð sína til Rússlands 1812; „Rússar
kjósa ft-amar öðni íburð og glæsileika. Ef
þeir njóta ekki sællífi, bjarga þeir sér ein-
hvern veginn án þess.“ Það kemur vel fram í
málverkum raunsæismálaranna af hvers-
dagslegu myndefni, en það er viss upphafn-
ing og hátíðleikablær yfír myndum þeirra og
stutt í hástemmda liti, sem bera í sér kenndir
til íburðar og glæsileika. Hjá Makarov kemur
þetta einkar vel fram í rauða litnum, sem
hvað eftir annað eins og lýsir upp myndefni
hans frá hvunndeginum, telst nokkuð ein-
kennandi fyrir rússneskt málverk, og er mun
eldra en sjálft baráttu- og byltingartáknið.
Myndir þær sem fylgja þessari grein
bregða að því er best er vitað allgóðu ljósi á
stflbrögð málarans Aiexei Ivanovich
Makarov.
H-
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 13. JÚNÍ 1998 1 1