Lesbók Morgunblaðsins - 13.06.1998, Page 15

h
1-
ERLENDAR BÆKUR
DRAMATÍSKT málverk, dagsett 1. mars 1777 með yfirskrift á latínu um að snilldin yfirvinni hina ógnarlegu náttúrukrafta, sýnir hval- og sel-
veiðar við Svalbarða. Oddhvöss fjöll útskýra hversvegna Svalbarði hét einnig (og heitir ennjSpitsbergen. Hér róa menn á bátskeljum innanum
hvali, en í baksýn má sjá að ísinn er að mala í sundur eitt skipið, en áhöfnin forðar sér út á ísinn.
SJÓFERÐASAGA
mál, þetta reddast, var orðið að kjörorði
nýrra tíma. Fólk í öllum litum streymdi að og
var yfir sig ánægt með góða en samt per-
sónulega þjónustu. Afslappað andrúmsloft og
nútímalegar vistarvíddir, samþykktar af
Hollustuvernd. Engir jólasveinar. Skoðana-
kannanir voru bannaðar.
Hér var þögn og það var svo mikils virði.
Fólk gerði það sem það vildi. Sumir hljópu
allsberir uppá skrifborðum. Eða hlógu. Aðrir
létu sér leiðast í rólegheitunum. Flestir kusu
að gera ekki neitt. Mannleg náttúra er ekkert
flóknari en það. Það er sagt að til séu flóknar
formúlur sem fjalla um hæfilega eftirspurn
og þá sé framboðið líka í lagi. Eða eitthvað
svoleiðis. Við vitum ekkert um það. Við vitum
bara vinsældir okkar manna fóru fram úr
hrottafengnustu arðsemisútreikningum og að
þeir ruku strax inn á listann yfir mikilvæg-
ustu trúarbrögðin.
Það heyrðist talað um neyðarfundi og lög-
tök. Astralsmenn þurftu að lækka leiguna.
Gjaldþrot urðu vort daglegt brauð. Mótmæl-
endur hættu að mótmæla. Nýaldarsúpan öll
var komin í einn pott, spákerlingar í bolla
sem og áruþuklarar. Hugsanalesarar sem og
grænir tedrykkjumeinfretir og púðalemjend-
ur. Ur þessu öllu var búin til náttúruvænn
vellingur um vinsamlegan úniversalanda sem
var til í allt. Kölski bankaði uppá í himnaríki
og sótti um sitt gamla starf aftur. Leiðinda-
skarfurinn Allah hafði verið á námskeiði og
var bara orðinn líbó. Vildi fara að leyfa
múslímum að drekka undir eftirliti og rak
barnamisþyrminn Múhameð. Lofaði líka að
hætta þessu grjótkasti í lifandi fólk.
AUstaðar var verið að sameina, einfalda og
mýkja upp teoríuna og henda versta ruslinu
út. Frægir harðstjórar og illmenni urðu á
einni nóttu viðkvæmir barnavinir, áður
dauðasyndir voru nú „verður að fara taka þig
á, kallinn" . Já, þetta voru undarlegir tímar.
Hvorki löngu né skömmu síðar voru þeir
dregnir á ráðstefnu þar sem ræða átti ástand
og horfur á trúarskipuninni. Jafnvel koma
með tillögur til úrbóta. Allir sem voru eitt-
hvað voru þama. Harðlífistrúarmenn þaðan
sem þeir koma. Jógar af efstu hæðum og
strigaskóklæddir halastjörnuaðdáendur.
Hrækjandi galdramenn í svörtum kápum.
Hellingur af fríkuðum náttúruguðum allskon-
ar með minnimáttarkennd og slarkfærum
gúrúum. Ráðstefnusetjir vildi ekki vera með
neitt baktal en því væri ekki að leyna að viss-
ir aðilar hefðu haft slæm áhrif á eilífðarmálin.
Afar slæm. Það væri samkomunnar að finna
viðeigandi lausnir og refsa þeim sem væru -
afsakið - kynnu að reynast sekir.
Svona hélt þetta áfram. Fjandinn sagði þá
beita óheiðarlegum brögðum. Nýaldarsúpan
lýsti yfir stórri undrun á að þeim hefði verið
leyft að ganga svona langt. Yrði greinilega að
fara herða reglurnar. Lögðu til að þrjótarnir
yrðu grillaðir á hreinsunareldinum og játuðu
að ferðir sínar væru þvættingur og stórfelld-
ar lygar. Síðan gæti t.d Búddi feiti eða aðrir
sjálfboðaliðar tekið að sér að endurmennta
þá í góðum siðum. Tillagan var samþykkt
samhljóða. Fyrir utan kröftug mótmæli frá
aftasta bekk. Almáttugur var næstur á dag-
skrá. Hann gerði sér lítið fyrir og tilkynnti
afsögn sína. Sagði að miðað við stærð gæti
það hreinlega ekki borgað sig fyrir hann að
vera standa í þessu. Harla óhagstæð eining,
jörðin og nágrenni. Líka orðinn þreyttur á
fúlum kvennafarsögum og útúrsnúningi á
hans orði. Síðhærður fulltrúinn hafði lengi
tuðað í honum. Þeir ætluðu að reyna fyi-ir sér
á öðrum slóðum, eitthvað fyrir norðan okkar
eilífðar. Amen.
Það varð allt vitlaust. Meðan ráðstefnu-
gestir rifust gráðugir um hver ætti að fá hvað
af himnaríki notuðu okkar menn velkomið
tækifæri til að laumast út. En þá varð óvænt-
ur atburður til þess að þeir frusu á staðnum.
Það var Guð og það varð óttablandin þögn í
salnum. Hann ræskti sig fyrst lauslega. Sagði
svo að það hefðu yfirleitt verið undarlegar
hvatir sem hefðu stýrt sögu og gangi heims-
ins. Líka í eilífðarmálunum. Meira og minna
hégómi og húmbúkk alltsaman, fannst hon-
um. Sturlaðir menn leiddir áfram af hálf-
klikkuðum guðsnefnum. Hann hefði ekkert
verið að standa í að breyta því. Nú væri hann
hinsvegar að verða þreyttur á þessu kjaftæði
öllu og vildi fara að prófa eitthvað nýtt.
Og nú kom sprengjamhann hefði ákveðið
að gera þá alla dauðlega. Og hafiði það! Hann
vildi bara láta þá vita af því. Ekkert persónu-
legt. Vildi sjá hvort það kæmi ekki öllum til
góða þegar til lengri tíma væri litið. Kannski
kæmu heilbrigðari og samkeppnishæfari
hugmyndir. Hver veit? Eftir það myndi hann
sjá til. Svo gufaði hann upp.
Höfundurinn býr í Danmörku.
DÖNSK
Ole Feldbæk: Storhandelens tid. Dansk
sofarfs historie 3. 1720-1814. Gyldendal
1997. 243 bls. myndir+kort.
Tímabilinu, sem þetta 3. bindi sjóferðasögu
Dana tekur yfir, má með góðu móti skipta í
þrjú meginskeið og það gerir höfundur.
Fyrsta skeiðið, sem jafnframt var hið lengsta,
nær yfir árin 1720-1778, en á því tímabili ein-
kenndist dönsk kaupskipaútgerð af fremur
hægum en öruggum vexti og Danir skipuðu
sér óumdeilanlega í röð fremstu siglingaþjóða
N-Evrópu. Dönsk kaupskip sigldu um öll
heimsins höf og kaupmenn og útgerðarmenn
færðu stöðugt út kvíarnar.
Annað skeiðið nær yfir tímabilið 1778-1807
og það nefna danskir sagnfræðingar gjarnan
den florissante periode, blómaskeiðið, og
helgast sú nafngift af því að á þessum árum
var löngum ófriðlegt í norðurálfu og högnuð-
ust útgerðarmenn kaupskipa, sem sigldu und-
ir fánum hlutlausra ríkja, þá margir gífurlega.
Þar fóru Danir framarlega í fylkingu og á
þessu tímabili óx danski kaupskipaflotinn
hratt, m.a. vegna þess að margir hollenskir
útgerðarmenn kusu að „selja“ skip sín dönsk-
um starfsbræðrum, sem gerðu þau svo að
nafninu til út undir dönskum fána. Allt um
það varð útgerðin til þess að auka mjög um-
svif Dana á höfunum og færði kaupskipaflot-
inn mikinn arð í bú, ekki síst þeiiTa, sem
bjuggu og störfuðu í Kaupmannahöfn.
Þriðja og síðasta skeiðið tekur svo yfir
stríðsárin 1807-1814. Þau ár voru Dönum
mótdræg um margt og skipti nú mjög um frá
því sem verið hafði á blómaskeiðinu næstu ár
á undan.
Höfundur fjallar um hvert þessara þriggja
skeiða og rekur ýtarlega sögu siglinga Dana
eftir svæðum. Hann fjallar jafnan fyrst um
siglingar við strendur Danmerkur og til suð-
urhluta Noregs, síðan um siglingar á Norður-
Atlantshafi, þ.e.a.s. til íslands, Færeyja,
Grænlands og Finnmerkur, en síðan taka við
kaflar um siglingar til hafna í Norður-Evrópu
og við Miðjarðarhaf og til nýlendnanna í Asíu,
Aíríku og Ameríku. Þá er sérstakur kafli um
h'f og starf sjómanna og um skipagerðir og
fleira sem þeim tilheyrði. I bókarlok er at-
hyglisverður kafli um stöðu rannsókna á sigl-
ingasögu í Danmörku.
Bókarhöfundur, Ole Feldbæk, er prófessor
við Hafnarháskóla og tvímælalaust einn allra
fremsti sagnfræðingur Dana um þessár
mundir. Hann er ágætur rithöfundur og ber
þessi bók þeim eiginleika hans glöggt vitni.
Hún er afbragðsvel skiáfuð og einkar læsileg
og að flestu leyti mjög fróðleg. Þó verður þvi
ekki neitað að ég varð fyrir nokkrum von-
brigðum með kaflana um siglingar Dana
norður í höf á 18. öld, einkum þó kaflana um
Islandssighngarnar. Þeir eru harla stuttara-
legir og ekkert kemur þar fram sem ekki er
löngu kunnugt íslenskum fræðimönnum, enda
styðst Feldbæk í þessu efni að mestu leyti við
prentaðar heimildir. Af tilvísunum hans er þó
ljóst, að a.m.k. einn stúdenta við Hafnarhá-
skóla hefur unnið að rannsókn á Islandssigl-
ingum Dana á 18. öld. Niðurstöður þeirrar
rannsóknar hafa enn ekki verið gefnar út, en
svo virðist sem þær geti orðið fróðlegar fyrir
íslendinga. Sýnir þetta dæmi glöggt, að enn
fer því fjarri að öll kurl séu til grafar komin
þegar um er að ræða vitneskju okkar um sigl-
ingar hingað til lands á einokunaröld.
JÓN Þ.ÞÓR
DANSKI flotinn í Austur-Asíusiglingum 1794, en þá voru fjölmörg dönsk kaupför í siglingum austur um Bengalflóa og víðar, bæði skip frá Asiatisk
Kompagni og skip í einkaeign. Teiknarinn C.C Pamemann er höfundur þessarar fögru myndar frá Ganjam, sem var þekktur viðkomustaður.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS ~ MENNING/LISTIR 13. JÚNÍ 1998 1 5