Lesbók Morgunblaðsins - 11.07.1998, Blaðsíða 5
Á SVIPUÐUM slóðum í dag. Öllu hefur heldur hnignað öðru en Stapafellinu. Mynd SV. SKJALDARTRAÐARKONUR voru fylgnar sér á mínum uppvxtarárum.. Hér standa þær Guð-
munda móðir mín, Steinunn frá Lóni og Kristrún amma mín, á bæjarhlaðinu, á ofanverðum
sjötta áratugnum. Úr myndasafni SV.
SKJALDARTRÖÐ með augum málarans Muggs (Guðmundar Thorsteinssonar), á þriðja áratugnum. Meðan enn var reisn yfir þessari forn-
frægu útgerðarjörð. Eftir málverki í eigu Listasafns íslands.
með fullri kurteisi og farið með gát hjá bústöð-
um þess, enda kann ég engar æsilegar sögur af
árekstrum manna og jarðbúa. Alagablettir og
álfasteinar voru víða og nutu friðhelgi, og njóta
enn, að ég held. Ein af fyrstu bernskuminning-
unum er draugagangurinn á efri hæðinni í
Skjaldartröð, þann tíma sem hún stóð auð
vegna eigendaskipta. A hverju kvöldi þegar við
vorum gengin til náða, hófst umgangurinn uppi.
Fótatak, dregin tii húsgögn, skarkað í pottum
og pönnum. Móðir mín var kjörkuðust Trað-
arsiektisins og rauk stundum upp á loftið og
allt datt í dúnaiogn á sama augnabliki og hún
kom uppá stigapallinn. Látunum linnti ekki
fyrr en þau fluttu um 1950 á efri hæðina, Stein-
unn og Valdimar sonur hennar. Þau voru síð-
ustu ábúendur í Einarslóni, þar sem áður stóðu
nokkrir bæir, kirkja og stundað var útræði við
erfiðar aðstæður, rétt austan Djúpalónssands.
A þessum hrikalega útnára er náttúran ógnar-
sterk, í miðjum brunahraununum sem ná óslitið
íi'á Dagverðará vestur í Beruvík. Þar hafði tím-
inn staðið í stað frá ómunatíð, uns þau Steinka
og Valdi brugðu loks búi. Þau voru með báða
fæturna í genginni veröld, skarpgreind og vissu
lengra en nef þeirra náði. Valdi sagði mér líf-
legar hrollvekjur af viðskiptum sínum við
ókunn öfl sem voru á sveimi á nokkrum stöðum
sem hann taldi heppilegra að sniðganga eftir að
birtu tók að bregða. Benti mér eitt sinn um
myrkt vetrarkvöld á þúst í Hellnafjörunni, er
við vorum að koma úr heimsókn neðan úr
plássi. „Hafðu ekki hátt, þetta er fjörulalli",
sagði hann skjálfraddaður og fólur sem nár,
gott ef að slokknaði ekki í pípunni hans. Eg
vissi ekki hverju ég átti að trúa. Horfði á þúst-
ina mjakast til í fjöruborðinu með öðru auganu,
með hinu á glampann á nýja Fordtraktornum
fóður míns uppi á hlaði. Hvað ætti ég svo sem
að vita betur í dag? Og kæri mig ekki um það.
A heitum sumardögum var Bárðarlaugin á
Laugarholtinu vinsæl til baðferða hjá okkur
krökkunum. Amma kom gjarnan með okkur í
baðferðirnar. Sagði laugina botnlausa nykra-
veröld. Við gættum þess því dyggilega að vera
jafnan í öruggri nálægð við bakkann og gömlu
konuna. Um fermimgu áskotnaðist mér vind-
sæng og á henni lét ég mig reka yfir vatnið.
Með hálfum huga, stóð hreint ekki á sama á
meðan mig bar yfir blági-ænt dýpið með augun
límd við allar hreyfuingar undir yfirborðinu.
Mér til furðu komst ég lífs af. Nykurinn var
enn hluti af tilverunni. Svona gat lífið verið
forneskjulegt - þó ég ælist upp með Presley.
Ahrif hersetunnar voiu margvisleg. Einn
góðan veðurdag fór að heyrast válegur gnýr í
lofti og fylgdu þessum. lofthljóðum langar og
mjóar skýjamyndanir, sem vöktu ekki minni
óhug hjá Kristrúnu ömmum minni, Jakobínu
systir hennar í Melabúð og Steinku frá Lóni.
Þessar gömlu konur, allar fæddar á öldinni sem
leið, sátu í hlýrri kvöldkyrrðinni á bekk á
Skjaldartraðarhlaðinu og leist ekki á blikuna.
Ræddu í hálfum hljóðum um loftanda, víga-
branda, feigðarhljóð og aðra váboða, með til-
heyrandi dæmisögum aftan úr öldum. Góðsvit-
ar og fyrirboðar voru órjúfanlegir þættir í til-
verunni og lifðu enn góðu lífi, líkt og hjátrú og
hindurvitni. Þær þekktu vábrestina og feigðar-
boðana, gömlu konurnar, og enginn vogaði sér
að útskýra fyrir þeim himinteiknin á raunvís-
indalegan hátt.
Maður fékk oft að njóta slíkra óborganlegra
árekstra forneskju og atómaldar. Amma mín
var fædd 1873, Bína í Melabúð og Steinka ein-
hverjum árum yngri. Allar gæskuríkar sóma-
konur. Amma einstaklega góðhjörtuð og mátti
ekkert aumt sjá. Keypt var um þetta leyti lítil
dísilrafstöð til helstu heimilisnota. Hún oftast
gangsett undir kvöld. Aður en til þess kom
hafði amma, undantekningarlaust, gengið úr
skugga um að öll ljós væru slökkt. Til að „hlífa
blessaðri vélinni", einsog hún orðaði það. Þess-
ar nítjándualdar konur voru fornar í skapi,
GLÓKOLLURINN, greinarhöfundur, f góðum
félagsskap tveggja valinkunnra Jöklara.
Þórður, „Doddi á Dagverðará", Halldórsson
og Kristinn, „Diddi í Bárðarbúð", Kristjáns-
son, í „smóktæm“ í uppsátrinu í Hellnafjöru
um 1950.
skildu aldrei vélar og tækni, reyndu að nálgast
þær með því að gefa þeim sál. Bína var skyggn
og sá fyrir óorðna hluti, álfa, fylgjur og aftur-
göngur. Steinka vai’ ófreskust þeiira, að ég
held, en bæði orðvör og dul og ræddi helst ekki
um yfirnáttúrlega hluti öðruvísi en í hálfkveðn-
um vísum. Það var ómetanlegt að fá að eiga
þessar yndislegu manneskjur að í uppvextinum.
Steinka lést eftir að ég var farinn að heiman.
Nokkru síðar skrapp ég vestur í stutta heim-
sókn. Fyrsta morguninn sat ég í herbergi innaf
stofunni á efri hæðinni og var upptekinn við að
blaða í gegnum gamla árganga af Fálkanum.
Vetrarsólin skein innum gluggan. Allt í einu
hrökk ég upp við kunnuglegt fótatak gömlu
konunnar, sem var auðþekkjanlegt þar sem
hún var þungstíg og dró fæturnar. Mér brá
ekki hið minnsta, fylgdist með skóhljóðinu
nálgast hægt og rólega lokaðar dyrnar, þar sem
það dó síðan út jafn hljóðlega og það hófst.
Steinka var að kveðja vin ginn í síðasta skipti.
Uppúr þessu flutti fjölskyldan suður á bóg-
inn, síðasta kjölfestan, Kristófer bróðir minn,
var búinn að fá sig fullsaddan af fásinninu og
sagði hingað og ekki lengra
. Nýir herrar, nýir límar
Síðan kemur maður sem aðkomumaður að
Hellnum og sér með gestsaugum breytingarnar
sem halda linnulaust áfram. Eitt vorið á átt-
unda áratugnum lá eitthvað í loftinu. Útræðið
var að flytjast á Stapa, búskapur stóð höllum
fæti, hver jörðin af annarri fór í eyði, eða var
seld hrossamönnum eða félagssamtökum. LÍÚ
keypti Skjaldartröðina og var það vel. Ég lagði
bílnum á Gróuhólnum í Hellnaplássinu miðju,
horfði yfir höfnina og hraunið og drakk í mig
fegurð þessa fagra leikvallar bernskuáranna.
Þar bar fyrir augu nýstárlega sýn. A bryggju-
sporðinum, þar sem karl faðir minn hafði gert
að sjávarfangi, liggjandi á hnjánum að forn-
mannasið, sprikluðu tveir mussumenn, síð-
hærðir og skeggjaðir, í takt við austurlenska
sítarmúsik. Times, they are a changing...,
sönglaði Dylan. Nú stundar hér enginn sam-
hliða útræði og búskap. Laugarbrekka eina
hefðbundna býlið á staðnum. Hellnar ekki leng-
ur á landakortinu sem forðabúr, heldur aðsetur
samtaka nýaldarfólks sem segir að þar sé
styttrá í Astralsviðið en annarsstaðar á jarðríki.
Allt fyrir hendi sem með þarf að bíta; jökull,
vatn, loft. Fátt annað en gott um það að segja.
Menn mega hafa sínar skoðanir í friði og gera
útá „kraftinn úr Jöklinum", enda ekki við nein
ósanngjörn kvótalög að etja á því sviði.
Náttúruspiöll og sögufölsun?
Eitt er það þó sem ég og fleiri Jöklarar erum
ósáttir við. Upp við hraunjaðarinn í gamla tún-
inu heima sprettur lítil lind undan berginu. Þar
bjó huldufólk, sagði amma. Nú er verið að troða
því inn að þetta sé yfirnáttúrlegur, gott ef ekki
heilagur staður. Nú skal uppsprettan ekki leng-
ur heita sínu forna naftii, Gvendarbrunnur,
heldur „Lífslindin", nafnið þrælmerkt, svo það
fari ekki framhjá neinum. Það hentar betur
þeirri ímynd sem nýtt fólk er að brasa við að
koma á staðinn. Vissulega er allt vatn heilagt,
mismunandi eftir því hvað mikið er af því. Heil-
agleiki vatnsins í uppsprettunni í Skjaldartrað-
artúninu felst í því að þar var eina, góða vatnið
að fá í öllu plássinu. Minnumst þess að í gegn-
um aldirnar var það einn stærsti útgerðarstað-
ur landsins, þörfin á góðu vatni því mikil, ekki
síst í þurrkatíð og vetrarhörkum. Þá tæmdust
þeir fáu og bragðvondu brunnar sem voru ►
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS - MENNING/LISTIR 11. JÚLÍ 1998 5